|
Qadimgi Xitoy falsafasi.
Qadim gi Xitoyda fan va m adaniyat
o‘ziga xos shaklda rivojlangan. Eram izdan avvalgi ikki m ingin-
chi yilning o ‘rtalariga kelib, Y uan-in davlatida m uayyan xo‘jalik
shakli yuzaga kelgan. E ram izdan avvalgi X II asrda esa, urushlar
natijasida davlat Chjou qabilasining q o lig a o lg a n . Bu hokim iyat
eram izdan avvalgi III asrgacha davom etgan. Bu vaqtda diniy
mifologik dunyoqarash hukm ronlik qilgan. U olam va tabiatning
paydo b o lish in i o‘ziga xos tarzda tushuntirgan va dunyoviy bi
lim lar rivojiga o ‘z ta ’sirini o lk azg an .
32
Bunday ruhdagi falsafiy g‘oyalar ayniqsa qadimgi Xitoy donish-
mandi Konfutsiy (551—479) ijodida yaqqol aks etgan. Uning «Hik-
matlari», ya’ni aforizmlari juda mashhur. Konfutsiy ta ’limotida
um um insoniy qadriyatlarning xitoy xalqi turm ush tarzida o‘ziga
xos tarzda namoyon b o lish i, bu xalqqa xos m a’naviy mezonlar aks
etgan. Bu ta’lim ot bir necha asrlar davomida ushbu hududda m il
liy g‘oyalar majmuyi, m illatning mafkurasi sifatida odam larning
m a’naviy ongi va qiyofasi shakllanishiga ta ’sir ko‘rsatgan. U hozir
gi Xitoyda ham o‘zining muayyan aham iyatini saqlab qolgan.
Konfutsiy fikricha, olam ni osmon boshqaradi. Osm on irodasi
— taqdirdir. Biz yashab turgan olam, undagi tartib osmon hukm-
dori tom onidan yuborilgan. Jamiyat hayotidagi tartibga qattiq
am al qilish talab etiladi. Tartib, Konfutsiy nuqtayi nazariga k o la ,
ilohiy m azm unga ega va uning m ohiyatini «Li» tushunchasi belgi-
laydi. U, ya’ni tartib dunyoning m ohiyatini aks ettiradi. Binoba-
rin, jamiyatdagi barcha harakatlar unga binoan amalga oshishi
lozim. Tartib — insoniyat jam oasining eng oliy hayotiy qadriyat-
laridan biridir. Konfutsiyning ta ’kidlashicha, shaxs faqat o‘zi
uchun emas, balki jam iyat uchun ham yashashi kerak. Konfutsiy
ta ’lim otida insonning hayotdagi ijtimoiy o l n i nihoyatda ulug‘, u
o‘ziga ravo k o lm a g a n narsani boshqalarga ham ravo kolm asligi,
o‘ziga ravo k o lg a n narsani boshqalariga ham ravo k o lish i lozim.
Konfutsiyning qarashlari keyinchalik jah o n falsafasida axlo
qiy tam oyillar rivojida, adolat, birodarlik, erkinlik g‘oyalari ta-
kom ilida m uhim o l i n tutgan. Bu ta ’lim ot Xitoyda ikki ming
yil davomida davlat dini darajasiga k o la rilg a n va xalq hayotida
m uhim ahamiyat kasb etgan.
Qadimgi Xitoyning ko‘zga k o lin g a n faylasuflaridan biri Lao-
Szidir (VI—V asrlar). U ning ta ’limotiga k o la , olam, jam iyat va in
son hayoti Dao qonuniga b o ‘ysunm og‘i lozim. D aosizm ta ’limoti
ana shu tariqa shakllangan. D ao qonuni — tabiatning yashash
qonunidir, undagi rang-baranglik kurashi va uyg‘unligi abadiy-
ligining e’tirof etilishidir. Bu qonunga k o la , olam ning asosini
tashkil etuvchi «Si», ya’ni beshta unsur — olov, suv, havo, yer
va yog‘och yoki m etall olamdagi barcha jism lar asosini tashkil
etadi ham da ularning yuzaga kelishini ta ’minlaydi. Lao-Szining
33
ta ’kidlashicha, olam da hech bir narsa doimiy va o‘zgarmas, hara-
katsiz holda b o lish i m um kin emas.
Daosizm ga binoan, dunyodagi ham m a narsa bir holatdan ik
kinchi holatga o lib turadi. Q aram a-qarshi kuchlar o ltasid ag i
kurash, ya’n i In va Yan orasidagi m unosabat — bizni o ‘rab tur-
gan olam ni harakatga keltiruvchi kuchlar manbayidir. In va Yan
o lta sid ag i kurash daoni anglatadi. O dam zod bu kurash jarayo
nida doimo yaxshilik tom onida turishi, o‘zini qurshab turgan ta
biat va atrofdagi olamga m ehr lcolsatishi lozim. B olm asa, Dao
qonuni buziladi va bunday joyda baxtsizlik, fojia yuz beradi. Lao-
Szi bu o lin d a ekologik falokatni nazarda tutgan. «Kishilar Dao
qonunini buzm asliklari kerak, aks holda tabiat ulardan albatta
o‘ch oladi», degan edi Lao-Szi. Buni ekologik falokatlar avj olib
borayotgan bugungi kun voqeligi ham tasdiqlaydi.
U m um an, tabiat, jam iyat va insonga nisbatan ehtiyotkor m u
nosabatda b o lish , O na zam in va Vatanni asrab-avaylash, odam lar
oltasid ag i m unosabatlarda yaxshilik tom onida turish — qadimgi
xalqlarga xos b o lg an falsafaning bosh g‘oyalaridir. 0 ‘sha, ham m a
narsa oddiy tushunilgan qadim zamonlardayoq buyuk aql egalari
odam larni tabiatni asrashga, insonni qadrlashga chaqirgani bejiz
emas. U lar insoniyat hayotiga xavf soladigan darajaga yetmay turib,
u boradagi m uam m olarning oldini olish to ‘g‘risida juda ibratli
o‘gitlar bergan. Qadimgi dunyo falsafasini chuqurroq o lg an g an
odam o‘sha davr m utafakkirlari hozirgi zam on sivilizatsiyasi qar-
shisida turgan barcha umum bashariy m uam m olardan odam larni
ogohlantirganligining guvohi b o lish i m um k in . G ap bu ogohlan-
tirishni eshitish, ularni o‘zlashtirish va hayotning qonuniga aylan-
tirishda edi, xolos. Afsuski, odam zod nasli o‘zi yaratgan buyuk
daholarning barcha o‘gitlariga ham m a vaqt ham quloq solaver-
magan. Ilm va fanda necha-necha kashfiyotlar qilingan, ammo
ulardan o‘z vaqtida kerakli tarzda foydalanilmaganiga ko‘hna tarix
guvoh. Bugun ham ajdodlarim izning Vatan, tabiat, jam iyatni as
rash, undagi tartib va qoidalarni buzm ashk to ‘g lisidagi da’vatlari
eskirgani yo‘q. Yillar, asrlar o lis h i ularning qadrini tushirmaydi.
Zero, bu ta ’lim otlar insoniyatning o ld a yonmas va suvda cho‘kmas
um um insoniy qadriyatlari to ‘g‘risidadir.
34
Do'stlaringiz bilan baham: |
