N. X. Ermatov, D. G‘. Azizova, N. M. Avlayarova, B. Yu. Nomozov, R. S. Bekjonov, A. I. Abdiraz а kov, M. X. Ashurov

III.6. 
Suyuqlik va gazlar miqdorini o‘lchash
 
Suyuqlik  va  gazlar  miqdorini 
o‘lchashga  mo‘ljallangan  hisoblagichlar 
o‘zlarining ishlash prinsipiga ko‘ra hajm, tezlik va vazn hisoblagichlariga bo‘linadi. 
Ko‘proq  hajm  va  tezlik  hisoblagichlari  ishlatiladi.  Gaz  miqdorini  o‘lchashda  hajm 
hisoblagichlaridan foydalaniladi. 
Vaqt  oralig‘i 
t
1
-  t
2
 
dagi  oqim,  massa  va  energiya  yig‘indisini  ko‘rsatuvchi 
o‘lchash  asbobi 
hisoblagich 
deb  ataladi.  Hisoblagichlar  o‘z  funksiyasini  quyidagi 
ifodaga muvofiq bajaradi: 



d
g
Q



2
1
   
 
 
 
 
(III.6) 

---

51 
 
bu  yerda
,  Q 
–
 
vaqt  oralig‘ida  sar
flanadigan  modda  miqdori
;  g 
–
 
vaqt  birligi 
ichidagi modda yoki energiya sarfi. 
Hajm  hisoblagichlari  modda  miqdorini  hajm  bo‘yicha,  tezlik  hisoblagichlari 
esa oqim tezligi bo‘yicha o‘lchaydi. Ikkala hisoblagich ham moddaning asbob ishlab 
turgan vaqtda unda
n o‘tgan umumiy miqdorini ko‘rsatadi. Ma’lum vaqt oralig‘idagi 
modda  miqdorini  aniqlash  uchun  olingan  vaqt 
oralig‘ining  boshlanishi  va  oxiridagi  hisoblagich 
ko‘rsatishini 
belgilash 
kerak. 
Hisoblagich 
ko‘rsatishlarining  farqi  shu  vaqt  oralig‘i  ichida 
asbobd
an o‘tgan modda miqdoriga teng bo‘ladi.
 
Hajm  hisoblagichlarining  ishlash  prinsipi
 
suyuqlik yoki gaz oqimi muayyan miqdorga 
–
 porsiya 
(doza)  larga  bo‘linib  sarflanishi  va  bu  porsiyalar 
sonini hisoblash yo‘li bilan sarflanayotgan modda miqdorini aniqlashga a
soslanadi. 
Sarflanayotgan  porsiyalar  soni  yig‘indisi  hisoblash  mexanizmi  yordamida 
aniqlanadi.  Hajm  hisoblagichlari  asosan  toza,  mexanik  aralashmalarsiz  bo‘lgan 
suyuqlik  va  gazlar  miqdorini  o‘lchashga  mo‘ljallangan.  Ularning  asosiy  afzalliklari 
o‘lchash xatoligining kichikligi va o‘lchash chegarasining kattaligidir.
 
Tuzilishiga  ko‘ra  hajm  hisoblagichlari  ovalsimon  shesternyali,  rotatsion, 
porshenli, diafragmali, barabanli va boshqa xil turlarga bo‘linadi.
 
Suyuq moddalar miqdorini o‘lchash uchun ovalsimon sh
esternyali va porshenli 
hisoblagichlar keng qo‘llaniladi.
 
Gazsimon  moddalar  miqdorini  o‘lchash  uchun  diafragmali,  rota
tsion  va 
barabanli  hisoblagichlar  keng  qo‘llaniladi. 
III.13-rasmda  GKF  turidagi  diafragmali 
hisoblagich sxemasi ko‘rsatilgan.
 
Diafragma 
1
 
bilan  bo‘lingan  hisoblagichning  ikki  kamerasi  (
I
  va 
II
)  ma’lum 
sikl bo‘yicha gazga to‘lib va bo‘shab turadi. Bu kameralar richag 
6
 orqali klapanlar 
3-
4  bilan  bog‘langan  bo‘lib,  yuqorigi  klapanlar  berkilganda  gaz 
I
  kameraga,  pastki 
klapanlar bekilganda 
II
 k
ameraga o‘tadi.
 
1
4
5
6
3
2
I II
2
5
7