3.2. G’ovaklar miqdorini aniqlash usullari.
G’ovaklar va g’ovak kanalchalarining miqdori tog’ jinsi bo’shliqlari to’zilishini
o’rganishda kerak bo’ladi. Bu kattaliklarni simob to’yintirish va yarim o’tkazgich usuli
bilan aniqlash mumkin.
Simob to’yintirish usuli bilan g’ovaklar kattaligini aniqlash uchun katta bosimga
chidaydigan, hamda havo o’tkazmaydigan qilib ishlagan kamera (1), vakuum va bosimni
o’lchaydigan o’lchagichlardan (2,4) iborat bo’lgan maxsus moslamadan foydalaniladi. Bu
moslamaning ishlash sxemasi 3.1 - rasmda ko’rsatilgan.
3.1- rasm. Simob to’yintirish usuli bilan g’ovaklar kattaligini aniqlash moslamasi
1- bosqon; 2,10 - bosim o’lchagichlar; 3 - vakuum nasos; 4- vacuum
o’lchagich; 5- ochqich-bekitgichlar; 6,11 – ventillar; 7 – kamera; 8- namuna; 9-namuna
tutqichlar.
Kameraga (7) toza quritilgan tog’ jinsi namunasi (8) o’rnatilgan. Vakuum nasos
(3) ishga tushirilib, kameradan havo so’rib olinadi. Shundan keyin simobli bosqon (1)
orqali kamera simobga to’ldiriladi. Kamera simobga to’lgach, simob yana bir oz kattaroq
bosim orqali haydaladi va bosim qanday o’zgarganligi qayd qilinadi. Biroz vaqt
o’tgandan so’ng, kamera ichidagi bosim ostida turgan simob namuna g’ovaklari ichiga
sirqib kira boshlaydi va bosim pasayadi. Demak, simob namunadagi katta g’ovaklarni
egallaydi. Simobning g’ovaklarni egallashida kapillyar bosim asosiy rol o’ynaydi.
Kapillyar bosim o’z navbatida simobning sirt taranglik burchagiga bog`liq bo’lib, quyidagi
tenglamadan aniqlanadi:
R
P
k
cos
2
(3.11)
Bu yerda:
R
k
- simobning kapillyar bosimi
- sirt taranglik kuchi (simob uchun 480mNG`m)
- sirt taranglik burchagi (simob uchun q140o)
R - g’ovaklar radiusi.
Keltirilgan tenglamadan g’ovaklar radiusi aniqlanadi
R
Pk
2
cos
(3.12)
Moslamadagi bosim yana oshirilib, simob haydaladi va bu jarayon bir necha
marta qaytarilib, namuna ichidagi bo’shliqlar simobga to’ldiriladi. O’z-o’zidan ma'lumki,
bo’shliqlar orasiga simob kirishi bosimni R
1
dan R
2
gacha oshirilganda ro’y beradi.
Demak, bu holda, simob kirgan bo’shliqlar radiusi
27
R
P
1
2
1
cos
dan
R
P
2
2
2
cos
gacha bo’ladi.
Xuddi shuningdek R3, R4 va u.k.radiuslar orqali, namunadagi g`ovaklar miqdori
aniqlanadi.
Yarim o’tkazgich usuli bilan g`ovaklarning kattaliklarini aniqlashda 3.2 - rasmda
keltirilgan moslamadan foydalaniladi.
3.2 rasm. Yarim o’tkazgich usulida g`ovaklikni aniqlash
Bu moslama namuna o’rnatilgan kamera (4), yarim o’tkazgich tusiq (6), U -
simon bosim o’lchagich (1) va darajalangan (8) suyuqlik yig`iladigan idishdan (7) iborat.
Kameradagi yarim o’tkazgich to’siq o’zidan suyuqlikni o’tkazib, gazni o’tqazmaydi.
Namuna suyuqlik (kerosin) bilan to’yintirilib, kameraga o’rnatiladi va qimirlab ketmasligi
uchun prujina (3) bilan qisib qo’yiladi. Kameraga havo (yoki azot) haydab, namuna
ichidagi suyuqlik siqib chiqariladi.
Suyuqlik yarim o’tkazgichdan o’tib, darajalangan idishda yig`ila boshlaydi. Havo
bosimini o’zgartirib turib, bosimning bir necha qiymatlari aniqlanadi. Olingan ma'lumotlar
(1.38) tenglamasiga quyilib, namuna bo’shliqlari radiuslari aniqlanadi.
Tajribalar shuni ko’rsatadiki, suyuqlik harakati g`ovaklarning radiuslari 5- 30
mkm bo’lgan bo’shliqlarda bo’lar ekan. Olingan ma'lumotlar differensial egri chiziq
ko’rinishida tasvirlanadi.Bunda abssissa o’qi bo’yicha g`ovak radiuslari mikrometrda,
ordinata o’qi bo’yicha esa g`ovak bo’shliqlar hajmi, ya'ni.
F R
dV
dR
( )
.
G`ovaklarning kattaligini sentrifuga usuli bilan ham aniqlash mumkin. Bu usulda
suyuqlikka to’yintirilgan namuna sentrifugada katta aylanma tezlik bilan aylantiriladi.
Aylanma harakat markazdan qochma kuchlar hosil qilishi natijasida, namunadan suyuqlik
sirqib chiqadi. Ma'lum tezlikda qancha suyuqlik sirqib chiqqaniga qarab ham g`ovaklar
radiusi aniqlanishi mumkin.
28
Do'stlaringiz bilan baham: |