Sanoat instituti

2- mavzu. O’zbek tili – davlat tili

Til bilgan – el biladi.1995-yilgi imlo qoidalari. Qo’shib va ajratilib yoziladigan

so’zlar. Neologizmlar.O’zbek tiliga davlat tili maqomini berilishi, mutsaqillikning

qo’lga kiritilishi yangi imlo qoidalarini ishlab chiqarish uchun qulay imkoniyat

yaratilganligi.Lotin yozuviga asoslangan yangi alifboning joriy etilishi esa bu

jarayonni yanada tezlashtirib yuborganligi. Shu maqsadda O’zbekiston Respulikasi

Vazirlar Mahkamasi 1995 yilning 25 avgustida 339-sonli “ O’zbek tilining asosiy

imlo qoidalarini tasdiqlash haqida” qaror qabul qilinganligi, u 82 banddan iborat

bo’lganligi keltirilgan. Qo’shib yoziladigan so’lar (qabulxona, tabriknoma,

o’rinbosar, otboqar, cho’lquvar, ko’zoynak, qashqargul), ajratib yoziladigan so’zlar

(to’q qizil, liq to’la, och sariq, o’n bir, hamma vaqt, o’sha yoqqa, hech qaysi)

keltirilgan.

Davlat tili – har qanday davlatning tarixiy taraqqiyoti negizida vujudga kelgan,

o’zini anglash, milliy ong va tafakkurning in’ikosi, avlodlar o’rtasidagi ruhiy –

ma’naviy bog’liqlik vositasi, mamlakatda istiqomat qilayotgan turli millat va elatlar

yakdilligini ifoda etadigan, davlat doirasida va davlatlararo munosabatlarda o’zaro

muloqot vositasi hisoblangan, qonuniy maqomga ega bo’lgan hamda qonun bilan

himoyalangan rasmiy til.

Davlat tili odatda uch yo’l bilan belgilanadi:

1. Tarixiy an’ana asosida muayyan davlat hududida istiqomat qiluvchi barcha

xalqlar mavjud tillaridan birini umum til deb tan oladi.U, ko’pincha, shu davlatdagi

eng ko’psonli millatning tili bo’ladi.

2. Hukumat,president, parlament yoki rahbar organlar tomonidan xalqaro yoki jahon

tillaridan biri davlatning rasmiy tili deb e’lon qilinadi.Davlat organlari,hukumat

idoralari va rasmiy tashkilotlarda yozishmalar faqat shu tilda qabul qilinadi yoki

jo’natiladi, shuningdek, barcha muzokara, muhokama, majlis, sessiya, konferensiya,

congress va shu kabi yig’inlar ana shu rasmiy tilda o’tkaziladi.

3. Davlatning qonun chiqaruvchi organi yoki mamlakat prezidenti tomonidan

jamiyat hayotining barcha sohalarida qollanilishi shart deb e’lon qilingan til.

Angliya , Kanada, Yaponiya, Xitoy,AQSh, Shetsiya, Norvegiya davlatlarida hech

qaysi til davlat tili deb e’lon qilinmagan bo’lsada, lekin ularda azaldan mamlakat

aholisining ko’p qismini tashkil qilgan xalqning tili davlat tili, rasmiy til sifatida tan

olingan.Gvineya,Gana, Kongo kabi sobiq mustamlaka davlatlarida rasmiy til sifatida

sobiq mustamlakachilar tili, masalan, ingliz yoki fransuz tili qabul qilingan.

Har qanday mamlakatda bo’lgani kabi O’zbekistonda ham o’zbek tiliga davlat

maqomi berilishi jarayoni oson kechmagan. Prezidentimizning qat’iyati va oqilona

sa’y-harakatlari tufayli 1989 yil 21 oktabrda mamlakatimizda o’zbek tili Davlat Tili

deb e’lon qilindi.

Shu tariqa ,xalqimizning muqaddas qadriyatlaridan biri bo’lmish ona tilimiz

o’zining qonuniy maqomi va himoyasiga ega bo’ldi. Konstitutsiyamizda Davlat

tilining maqomi huquqiy jihatdan aniq belgilanib, mustahkamlab qo’yilgan.Shu

---

7

tariqa o’zbek tili mustaqil davlatimizning bayrog’I, gerbi, madhiyasi, Konstitutsiyasi

qatorida turadigan, qonun yo’li bilan himoya qilinadigan muqaddas timsollardan

biriga aylandi.

         Yer yuzida qancha millat, xalq, elat, qabila bo’lsa, shuncha Til bor. Tilsiz xalq

yo’q. Xalqsiz esa Til ham bo’lmaydi. Bular egizak tushunchalar bo’lib,  biridan

birini ayirib bo’lmaydi, ular ayirib qo’yilsa, ikkisi ham o’zligini yo’qotadi. Xalq

boshqa bir xalqqa qo’shilib ketsada, uning Tili o’lik Tilga aylanadi. Kezi kelganda

shuni aytib o’tish lozimki, birgina “Til” so’zi misolida ham Tilimizning naqadar boy

vaserjilo ekanini yaqqol ko’rish mumkin. Til rivojining hozirgi holati o’z sohibi

bo’lgan millat yoki elatning tadrijiy ravnaqi, bosib o’tgan tarixiy yo’li , jamiyatning

qaysi bir taraqqiyot bosqichida ekani, iqtisodi, madaniyati ,fani va ma’naviyati kabi

omillarga bog’liq.

Biz uchun esa o’z ona Tilimiz bo’lmish O’zbek Tili  azizu mo’tabar ekani

shubhasiz.Bu esa barchamizning Tilimiz sofligi, uni asrab- avaylash va

takomillashtirish uchun mas’ul ekanimizni anglatadi.

Matn yuzasidan topshiriqlar.

• Matnni o’qing va mazmunini so’zlab bering.

• Qiyin so’zlar lug’atini tuzing.

• Matn asosida savollar tuzing va ularga javob yozing.