Xos Hojibning
«Qutadg‘u bilik»
(«Baxtli bo‘lish to‘g‘risida bilim») asari bo‘lib, u 1069 yilda yozilgandir.
«Qutadg‘u bilik» didaktiv tipdagi asar bo‘lib, ham lingvistik ham tarixiy jihatdan katta ahamiyatga
egadir.
Yusuf Xos Hojib Bolasag‘un (hozirgi Qirg‘izistonga qarashli To‘qmoq) shahrida tug‘ilib o‘sdi, bir
necha tillarni o‘rganib, o‘z zamonasining madaniyatli, dono olimlaridan biri sifatida mashhur bo‘ldi. Yusuf
Xos Hojibning asari qadimgi o‘zbek tili va adabiyoti tarixida katta ro’l o‘ynagani kabi, tarjima tarixini
o‘rganishda ham muhim ahamiyatga ega. Chunonchi, avtor dehqonchilik hunarmandchilikka oid juda ko‘p
terminlarni ishlatadiki, bularning qaysi tillardan kirib kelganligi va tarjima etilganini aniqlash
tilshunoslarimiz zimmasiga tushadigan vazifalardan Qoraxoniylar davrida Narshaxiyning Buxoro tarixiga
oid asari 1128 yilda Abu Nosir Ahmad bin Muhammad al Quvayi tomonidan tarjima etildi.
XI asrda turk urug‘laridan saljuqiylar Eronni istilo qildilar. «G‘aznaviylar davrining vayronasi ustida
saljuqiylar davlati tashkil topdi». Saljuqiylar davlati Sulton Sanjar (1118—1157) davrida yana kuchayib,
qoraxoniylarga ham o‘z ta’sirini o‘tkazib turdi.
Sanjar 1130 yilda Samarqandni ham qamal qilib olgan edi. Saljuqiylar davrida huquqshunoslikka
doir bir qancha asarlar vujudga keldi. Tarjimon Marvaziy bir qancha shunday asarlarni arab tilidan forschaga
ag‘dargan edi.
Saljuqiylar davrida yozilgan «Nasixatul-muluk» (Podshohlarga nasihat) asari fors tilidan arabchaga
tarjima etilgan edi. Bu asar saljuqiy sultoni Muhammad bin Malikshohga atalib yozilgan bo‘lib, kitob avtori
505/1111 yilda o‘lgan Abu Homid Mu-hammad bin Muhammad al-G‘azzoliy edi. G‘azzoliy nasihatlar
yozib, ularni badiiy yo‘sinda, turli-turli latifalar, hikoyalar orqali berdi. Keyinchalik asark o‘zbek tiliga ham
tarjima etildi.
XII asrning boshlarida Sharqdan qoraxitoylilar degan istilochilar kelib, saljuqiy va qoraxoniylarga
qarshi hujum boshladilar. Ular 1138 yilda Samarqanddan Mahmudni haydab, 1141 yilda esa saljuqiylarning
so‘nggi sultoni Sanjarni tormor qildilar. 1172 yilda qoraxitoylilar Xorazmni ham olgan edilar. Lekin bu
uzoqqa bormadi. Xorazmshohlar dinastiyasi kuchayib ketdi. Otsizning nabirasi Tekish davrida Xorazm
territoriyasi ikki marta ko‘paydi. Sharqiy Eron, Iroq ham Xorazmshohga qaragan edi. Muhammad
Xorazmshoh 1210 yilda qoraxitoylarni tormor qildi. Movarounnahr ham unga vassal bo‘ldi. Muhammad
Xorazmshoh o‘zini «Ikkinchi Iskandar» laqabi bilan atadi. Bu davrda tarjima etilgan kitoblar «qaqida aniq
ma’lumot yo‘q.
1247 yilda vafot etgan Alouddin Abdurahim bin Umar bin Muhammad at-Tarjumoniy «Yatimatut-
dahr fi fatoviyi ahlil-asr» (Zamon ahlining fatvolari haqidagi zamonning eng yirik durlari) degan kitobni arab
va qadimiy Xorazm tilida yozdi. Bu kitob qonunlar haqid, yuridik masalalarga taalluqli bo‘lib, lingvistlar
uchun qadim Xorazm tilini o‘rganishda boy material beradi. Buning ikki tilda yozilishi tarjimashunoslarni
qiziqtiradi. Avtorning taxallusi «Tarjumoniy» bo‘lishi qiziq faktlardan biridir, u balki original asar yozishdan
tashqari, boshqa kitoblarni ham tarjima qilgandir. Bu kitob qanday qilib Chingiz xonlaridan eson-omon
Tarjimashunoslik
Do'stlaringiz bilan baham: |