Kasbiy psixologiya

standartlashtirilgan 
 
(belgilangan  dasturga  qat’iyan  mos  ravishda  o’tkazilgan), 
erkin 
(oldindan 
o’rnatilgan chegaralarga ega bo’lmagan), 
kiritilgan
 (tadqiqotchi o’zi kuzatayotgan 
jarayonning bevosita ishtirokchisiga aylanadi), 
 yashirin
 bo’ladi. 
O’tkazilish  joyiga  asosan  kuzatishlar 
dala 
va 
laboratoriya
  kuzatishlariga 
bo’linadi. Dala kuzatishlari tabiiy sharoitlarda, laboratoriya kuzatishlari esa sun’iy, 
ya’ni, oldindan yaratilgan sharoitlarda o’tkaziladi. 

---

31 
 
Olib borish muntazamligiga ko’ra kuzatishlar 
tizimli
 (ma’lum vaqt davomida 
ob’ektni  o’rganish  uchun  ishlab  chiqilgan  reja  bo’yicha)  va 
tizimsiz
  (noma’lum 
vaqt davomida rejaga asoslanmagan) bo’ladi. 
O’rganilayotgan  hodisaning  o’tkazilish  davomiyligi,  vazifalari  va 
ko’lamiga  ko’ra  kuzatishlar 
qisqa  vaqtli
  (farazlarni  ifodalash  yoki  boshqa 
metodlar  yordamida  olingan  ma’lumotlarni  nazorat  qilish  va  to’ldirish  uchun 
tadqiqotning  boshlang’ich  bosqichida  o’tkaziladi)  va,  uzoq  oylar  va  yillar 
davomida  keng  ko’lamli  yoki  murakkab  tuzilmali  ijtimoiy  jarayonlarning 
kechishini  kuzatishga  xizmat  qiluvchi 
uzoq  vaqtli
  kuzatishlarga  bo’linadi. 
Kasbiy  psixologiyaning  asosiy  vazifasi  shaxsning  ichki  his-tuyg’ularini 
o’rganish,  inson-texnika  munosabatlari  jarayonida  kelib  chiqishi  mumkin 
bo’lgan muammolarning sub’ektiv va ob’ektiv sabablarini o’rganishdir. 
Shu  bilan  birga  bu  fanni  o’rganish  jarayonida  quyidagi  omillarga  alohida 
e’tibor qaratish muhimdir: 
–
 
turli nizolarning oldini olish; 
–
 
personallar o’rtasida muloqot madaniyatini shakllantirish; 
–
 
fuqarolarning huquqiy bilimdonligini oshirish; 
–
 
inson omilini birinchi o’ringa olib chiqish. 
Kasbiy psixologiya fanini o’qitishda quyidagilarga e’tiborni qaratish zarur: 
–
 
bo’lg’usi  muhandis  mutaxassislarni  kasbiy  psixologik  bilimlar  bilan 
qurollantirish; 
–
 
kasbiy  vazifalarni  hal  etishda  olingan  nazariy  bilimlardan  mohirona 
foydalanish va ularni hayotga, amaliyotga tatbiq etish; 
–
 
huquq  mutaxassisligiga  xos  zamonaviy  kasbiy  fazilatlarni  har  tomonlama 
shakllantirish; 
–
 
huquq 
yo’nalishida  ta’lim  olayotgan  mutaxassislarning  kasbiy 
qobiliyatlarni har tomonlama rivojlantirish; 
–
 
kasbiy  sezgirlik,  xotira,  tafakkur,  fuqarolar  bilan  muloqotda  bo’lish  va 
psixologik aloqa o’rnatish mahoratiga ega bo’lish. 
Kasbiy  psixologiya  fani  ana  shu  vazifalarning  maqsadi  va  ko’lamidan  kelib 

---

32 
 
chiqqan holda quyidagi bir qator vazifalarni bajaradi. 
1)
 
psixologik  bilimlarni  chuqur  o’rganish  hamda  ularni  ilmiy  jihatdan 
sintezlash; 
2)
 
kasbiy  tushuncha  va  kategoriyalarning  psixologik  mohiyatini  ochib 
berish; 
3)
 
muxandis  kadrlariga  asosiy  ob’ekt  –  inson  xulq-atvorining  ruhiy 
jihatlarini tushuntirish; 
4)
 
ijtimoiy  munosabatlarga  kirishayotgan  sub’ektlar  o’rtasidagi  psixik 
jarayonlarni o’rganish va ularning ruhiy holatlarini ko’rsatish. 
           Kasbiy  psixologiya  fanining  o’ziga  xos  ilmiy  o’rganish  metodlari 
mavjud.  Psixologiya  fanini  ilmiy  o’rganish  metodlari  («metod»  yunoncha  so’z 
bo’lib,  «biror  narsaga  borish  yo’li»  degan  ma’noni  anglatadi)  psixik  jarayonlar, 
holatlar 
va 
individual 
xususiyatlar  to’g’risidagi  bilimlarni  egallashda 
qo’llaniladigan nazariy tadqiqotlar hamda amaliy harakat qilish usullari va ularning 
yig’indisidir. 
Kasbiy 
psixologiya 
muxandislik 
psixologiya  sohasining  ob’ektiv 
qonuniyatlarini o’rganishda uning metodlaridan keng foydalanadi. Ushbu metodlar 
o’zining maqsadi va yo’nalishiga qarab tasniflanadi.  
Individual-psixologik  xususiyatlarni  o’rganishning  instrumental  metodlariga 
avvalo  eksperiment  metodining  turli  variantlari,  shuningdek,  har  xil  testlar 
o’tkazish,  anketalar, so’rovnomalar kiradi. Ularning mazmuni psixodiagnostikaga 
oid asosiy qo’llanmalarda berilgan. 
Metodlarning  ushbu  guruhi  insonning  ayrim  ruhiy  xususiyatlarining 
doimiyligi  yoki  o’zgaruvchanligi  darajasi,  tuzilishini  aniqlash  uchun  nihoyatda 
katta  ahamiyatga  ega.  Biroq,  psixologik  metodlar  yordamida  olinadigan 
materiallarda  ayrim  xatolar  ham  bo’lishi  muqarrar.  Ushbu  xatolar  inson  shaxsini 
psixologik  o’rganishning  o’ziga  xos  «artefaktlari»  hisoblanadi.  U  eksperiment 
tadqiqotining  barcha  bosqichlarida  maxsus  o’rganish  va  hisobga  olishni  talab 
qiladi. 
Kasbiy  psixologiyaning  o’rganish  sohalariga,  jumladan,  tek-  shirilayotgan 

---

33 
 
shaxsning inson-texnika munosabatlari sharoitidagi holatlari kiradi. Shaxs harakat 
qiladigan  bu  sharoitlar    shaxsning  odatdagi  tadqiqot  sharoitida  yo  aniqlash  juda 
qiyin bo’lgan, yo umuman ko’rinmaydigan tomonlarini ko’rsatadi. 
Shaxsning  ong  osti  holatini  chuqur  va  har  tomonlama  o’rganishga  imkon 
beradigan  psixoanaliz  metodi  kasbiy  psixologiya  uchun  muhim  hisoblanadi. 
Psixoanaliz  xatti-harakat  motivlari,  murakkab  nizolarning  haqiqiy  sabablarini 
tadqiq  etish  darajasini  aniqlashda  keng  qo’llaniladi.  Metod  so’zi  –  yunoncha 
methodos  bo’lib  tadqiqot,  tekshirish  degan  ma’noni  beradi.  Nazarimizda 
yuqoridagilarga yana yo’l, usul so’zlarini ham kiritish mumkin. Metodlar tadqiqot 
ishlarida  ham,  bilim  berishda  ham  qo’llaniladi.  Ushbu  bobda  bilim  berish 
metodlari  haqida  emas,  balki  fan  uchun,  uning  rivojlanishi  uchun  zarur  bo’lgan 
ma’lumotlarni to’plashdagi qo’llaniladigan tadqiqot metodlari haqida so’z boradi. 
  Psixologiya  fanining  empirik  (amaliy)  metodlari  turkumidan  muhim  o’rin 
egallagan,  diagnostik  xususiyatli  metodlardan  biri  –  kuzatish  metodidir.  Mazkur 
metod  fanimizing  eng  qadimgi  zamonidan  boshlab  to  hozirgi  davrgacha  ilmiy 
izlanuvchilarning  asosiy  tekshiruv  qurollaridan  biri  bo’lib,  keng  ko’lamda 
foydalanib  kelinmoqda.  Lekin  bugungi  kunda  uning  ob’ekti,  ko’lami  yanada 
kengaydi,  murakkab  psixologik  jarayonlar,  holatlar,  hodisalar,  kechinmalar, 
faoliyat  va  muomala  xususiyatlarini  o’rganish  imkoniyati  tug’ildi,  sifat  hamda 
mazmun jihatidan katta o’zgarishlar yuzaga keldi. 
Kuzatish
  –  psixika  tashqi  alomatlarini  oldindan  belgilangan,  tizimli, 
maqsadga muvofiq va qayd etilgan holatda qabul qilishdan iborat bo’lgan metod. 
Bu metod ilmiyligining asosiy sharti bo’lib uning ob’ektivligi, ya’ni, qayta kuzatuv 
yoki tadqiqotning boshqa usullarini, masalan, tajribalarni qo’llagan holda nazorat 
olib borish imkoniyati  xizmat qiladi. Kuzatish bir necha xil: