Kasbiy psixologiya

anglanganlikdir. 
Bu  asnoda  so’z  borganda  sinaluvchi 
tomonidan muammo yechimining anglanganligi nazarda tutiladi. 
Intellektual testlar shaxsdan konvergent tafakkurni talab qiladi. Kreativ testlar 
esa divergent tafakkurni talab etadi.  
Kreativlik-  bu  birvaqtning  o‘zida  yangi  va  qadrli  g‘oyalarni  yaratuvchi 
ijodkorlik qobiliyatidir. 
Sternberg  va  uning  kasbdoshlari  kreativlikning  5  komponentini  ishlab 
chiqishgan.  
1.
 
Shaxsdagi  bilimning  ko‘pqirraligi.  Qo‘lga  qiritgan  bilimilarimiz 
g‘oyalarimizning  ko‘p  bo‘lishining  asosi  hisoblandi.  Dunyoviy  bilimilarimiz 
qanchalik  ko‘p  bo‘lsa,  psixikamizdagi  bloklar  ham  shunchalik  ko‘p  bo‘ladi. 
Hayotda  muammolarni  hal  qilishda  bilimlarimiz  qanchalik  ko‘p  bo‘lsa,  uni  hal 
qilish shunchalik oson bo‘ladi.  
2.
 
Tasavvuriy  tafakkur  narsa  va  hodisalarini  yangidan  ko‘rishga,  ularni 
qayta  yaratishga  va  bog‘lashga  imkon  beradi.  Muammoning  asosiy  elementini 
tasavvur qilib uni o‘zlashtiramiz va uni yangi bosqichga olib o‘tamiz. 
3.
 
Tavakkalchilik-  yangi  ta’surotlarni  qidirish.  Buni  ikki  ma’noda  ko‘rish 
mumkin. Ya’ni birinchisi tavakkal va muammoni engib o‘tishdagi qat’iylikda deb 
ko‘rish mumkin.bunday xususiyatga ega bo‘lgan shaxslar orqaga qaytishdan ko‘ra, 
yangi tajribaga ega bo‘lishni avzal deb bilishadi.  
4.
 
Ichki  motivatsiya  majburlikdan  ko‘ra  shaxsda  murakkab  masalani 
echishda qiziqiqish va qoniqish hissini yuzaga keltiradi. Ijodkor shaxs masalaning 
muddatini, uning keltiruvchi daromadini va talabgorlari haqida o‘ylamaydi. Butin 
e’tibori maslani echishdagi qonikish hisi va stimuli qaratadi. Isaak Nyutondan “Siz 
bunday  murakkab  masalalarni  qanday  qilib  hal  qilagansiz”  deb  so‘rashganda,  u 
shunday javob bergan “Men bu muammo haqida tunu kun o‘ylab yurganman ” deb 
javob bergan. 
5.
 
Ijodiy  muhit  shaxsdagi  ijodiy  g‘oyalarni  qo‘llab-quvvatlashga  yordam 
beradi. Hamkasblar bilan ijobiy munosabat va ularni ko‘magi shaxsdagi g‘oyalarni 
kamol  topishiga  turtki  bo‘ladi.  Lekin  shuni  ta’qidlab  o‘tish  kerakki,  ba’zi 
tadqiqotlarda  ijtimoiy  muhitning  shaxsga  salbiy  ta’siri  holati  ham  kuzatilgan. 

---

223 
 
Masalan,  amerikalik  talabalarga  insho  yozish  topshirig‘i  berilgan.  Ular  yozgan 
inshoni  uning  kursdoshlari  tomonidan  tekshirilishi  oldindan  ogohlantirilgan. 
Boshqa  guruhga  esa  faqatgina  insho  yozishni  aytishagan.  Natijalar  shuni 
ko‘rsatdiki, ogohlantirilgan guruhning insholari yomon yozilgani ma’lum bo‘lgan. 
Bu holatda  biz ijtimoiy  muhitning  ijodkorlikka salbiy  ta’sirini  yaqqol ko‘rishimiz 
mumkin. 
Nensi  Kantor,  Djon  Kilstrom  fanga  akademik  intellektdan  tashqari  ijtimoiy 
intellekt  tushunchasini  kiritishdi.  Ijtimoiy  intellekt-  bu  ma’lum  ijtimoiy 
vaziyatlarni  tushunib  etish  va  uni  engib  o‘tish  deganidir.  S.Epstayn,  P.Mayerlar 
ham bu fikrga qo‘shilgan. Nima uchun akademik qobiliyatli shaxslar jamiyatda o‘z 
o‘rnini  topishga,  oilaviy  baxtga  erishishga,  biror  bir  yutuqqa  erishishda 
muvaffaqiyatsizliklarga duch keladi? S.Epstayn, P.Mayerlarnnig fikricha, ijtimoiy 
intellektning  muhim  bo‘lagi-  bu  emotsional  intelektdir.  YA’ni,o‘z  emotsiyasini 
qabul  qilish,  ifodalash,  tushunish  va  boshqarish  qobiliyatidir.  Ongli,  emotsional 
etuk shaxslar o‘z- o‘zini yaxshi anglagan shaxslar hisoblanishadi. Bunday odamlar 
engib  bo‘lmaydigan  depressiya,  hissiyotlarini  boshqara  oladigan  insonlar 
hisoblanishadi.  
Emotsional  intellektni  E.Torndayk,  Golman  va  boshqa  olimlar  ham  tadqiq 
etgan.  Dj.  Mayer,  P.Solovey,  D.Krauzo  qobiliyat  sirasiga  kiruvchi  emotsional 
intellektning  4  komponentini  tadqiq  etuvchi  testlarni  ishlab  chiqishdi.  Bular 
quyidagilar: 

 
Emotsiyani qabul qilish ( inson yuzidan uni aniqlash) 

 
Emotsiyani tushunish (ularni o‘zgarishini aytib berish) 

 
Emotsiyani  boshqarish  (qaysi  vaziyatda  qaysi  bir  emotsiyadan 
foydalanishni bila olish) 

 
Emotsiyani moslashuvchan va ijodkor tafakkurda qo‘llay olish 
Agar  shaxs  yuqori  intellekt  koefitsentiga  ega  bo‘lsa,  ammo  bosh  miyasining 
biror joyidan jarohat olsaunnig emotsional intellekti pasayib ketar ekan. Nevrolog 
Antonio Damasio o‘z tajribasida miya saratoni mavjud Elliot ismli bemorni mosol 
qilib  keltirgan.  U  o‘z  bemoridagi  o‘smani  jarrohlik  yo‘li  bilan  olib  tashlagan.  U 

---

224 
 
bemor  sog‘aygandan  keyin  u  bilan  bo‘lgan  soatlab  suhbatda  unnig  yuzida 
emotsiyaning hech qanday ko‘rinishini payqashmagan. Elliotga turli xil vahshiona 
va  turli  tabiiy  offtlar  orqali  insonlarda  yuz  bergan  talofatlar  aks  etgan  rasmlarni 
ko‘rsatishgan.  Elliot  o‘zida  hech  qanday  his  yo‘qligini  bilgan  va  uni  ifodalay 
olmagan.  U  endilikda  hech  nima  his  eta  olmayotganini  yaxshi  bilgan.  Natijada 
Elliot o‘z ishi va oilasini yo‘qotdi. Uning qayta turmishi ham o‘xshamagan. Elliot 
jamiyatda o‘z o‘rnini yo‘qotib muvaffaqiyatsizlikka erishdi.  
Lekin  ba’zi  olimlarning  fikricha,  emotsional  intellekt  –  intellektdan  yiroq 
tushuncha. Lekin shuni ham aytib o‘tish kerakki, emotsional intellekt bizdagi bor 
hohish  va  qiziqishni  aktivlashtiradi.  Muammoning  ma’nosini  kamroq  o‘ylashga 
majbur qiladi. Bu jarayon kreativlik uchun muhim hisoblanadi.  
Intellektning  yuqori  bo‘lishi  miya  yarim  sharlariga  bog‘liqmi?  Bu  masalani 
tadqiq etishganda shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Bayron, Betxovenlarning miyasining 
og‘irligi  normal  odamning  miyasidan  anchagina  og‘iriligini  aniqlashgan.  Miyasi 
og‘ir  bo‘lgan  shaxslar  yuqori  intellektga  ega  bo‘lishadi  degan  qarashlar  ham 
mavjud  bo‘lgan.  Lekin  afsus  ba’zi  bir  olim  daxolarning  miyasi  normal 
insonlarnikidan  ancha  pastligini  ham  aniqlashgan.  Aksincha  ba’zi  bir 
jinoyatchilarning  miyasining  og‘irligi  xuddi  Bayroninkiday  ekanligi  aniqlangan. 
Baribir  keyinchalik  MRT  asob  bilan  miyani tahlil  qilishda  ishtellekt bilan  miyani 
bog‘liqligi ko‘rsatiladi. Intellektning yuqori bo‘lishi nafaqat uning og‘irligiga balki 
miyannig frontal va parietal manglay bo‘lagidagi aktivlik jarayoniga bog‘liqligini 
aniqlashgan.  
Eynshteyn bilan bir kanadalikning miyasi tadqiq etilganda ularning og‘iriligi 
o‘rtasida  deyarli  hech  qanday  farq  yo‘qligini  aniqlashgan.  Lekin  Eynshteyning 
miyasining kuyi qismi kanadalikning miyasidan 15 foizga yuqoriroqligi namoyon 
bo‘lgan.  Aynan  miyaning  quyi  qismi  matematik  va  fazoviy  ma’lumotlarga  javob 
beradi.  Aksincha  Eynshteyning  miyasining  faollika  javob  beruvchi  qismlari 
pastroq  joylashganinin  aniqlashgan.  SHuning  uchun  ham  Enshteyn  va  boshqa 
fiziklarning gapirish va o‘rganishida sekinlikni ko‘rishimiz mumkin bo‘lgan. 
Intellektni  o‘lchash  tarixida  dastlabki  qadamni  ingliz  olimi  Frensis  Galton 
tomonidan  amalga  oshirilgan.  Galtoninng  fikricha  xarakter  irsiyat  yo‘li  bilan 

---

225 
 
avlodddan-avlodga o‘tar ekan. U bunga bog‘liq ravishda aqliy qobiliyatlarni irsiyat 
yo‘li  bilan  tushuntirmoqchi  bo‘lgan.  Galtonning  tadqiqotlari  unchalik  yaxshi 
natijalarni  ko‘rsatmadi  va  erkak  kishilarning  natijali  ayollarninkiga  qaraganda 
yuqori  chiqanini  ko‘rishimiz  mukin.  Galtonning  tadqiqotlari  o‘z  samarasini 
bermagan  bo‘lsa  ham  biz  uni  aqliy  qobiliyatlarni  aniqlagan  dastlabki  tadqiqotchi 
sifatada tan olamiz. Intellektni teslar yordamida aniqlash yana bir qadamni fransuz 
olimi Alfred Bine tomonidan amalga oshirilgan.  
Unga  frantsuz  maktablarida  yaxshi  o‘zlantirmayotgan  yoki  aksincha  juda 
yaxshi  o‘zlashtirib  maxsus  ta’lim  programmasiga  ehtiyoj  sezgan  bolalarni  tadqiq 
etish  topshirilgan.  Bunning  sababi  ularning  qobiliyatlaridagi  farqlar  bo‘lishi 
mumkin  deb  qaralgan.  1904  yil  A.Bine  o‘z  xodimi  Tedor  Simon  bilan  birga 
maktabda  o‘zlashtirishda  ma’lum  muammolarga  duch  keluvchi  o‘quvchilarni 
aniqlovchi ob’ektiv testlarni yaratishgan. Bine va Simon aqliy yosh va xronalogik 
yosh  degan  hodisani  o‘rgantishni  boshlashgan.  Uning  aqliy  yoshi  xronologik 
yoshiga  mos  kelishi  kerak  edi.  Agar  kimda  bu  mutanosib  kemasa,  uni  maxsus 
ta’lim  metodi  orqali  moslashitirish  mumkin  deb  hisoblagan.  Bine  va  Simon 
Galtondan farqli o‘laroq aqliy qobiliyatni muhitga bog‘liq deb bilgan. 
Binedan  so‘ng  Stanford  universitetining  professori  Lyuis  Terman  Bine  va 
Simonning  intellekt  testlari  Stanford  universitettining  talabalariga  mos 
kelmayotganini aniqlab, unga ma’lum o‘zgartirish kiritdi. Endilikda unga Stenford- 
Bine  testi  deb  nomladi.  Keyinchalik  nemis  olimi  Vilyam  SHtern  aqliy  qobiliyat 
koeffitsenti hisoblangan o‘sha mashhur IQ atamasini fanga kiritdi.  
IQ =
𝐴𝑞𝑙𝑖𝑦 𝑦𝑜𝑠ℎ
Xronologik yosh
𝑥100
 
Demak,  dastlab  angliyalik  olim  F.Galton  individual-  aqliy  qobiliyatlarni 
tadqiq  etgan.  Lekin  unda  buni  qanday  qilib  o‘lchash  kerakligini  aniqlay  olmagan 
bo‘lsa  ham.  A.Bine  esa  uning  g‘oyasini  rivojlantirib,  fransuz  ta’lim  tizimida 
o‘quvchilarning  kelajakda  o‘zlanshtirira  olishini  aytib  bera  olgan.  Xuddi  Galton 
dek L.Terman aqliy qobiliyatlar irsiyatning mevasi deb bilgan. Ctenford- Bine testi 
bu ko‘rinmayotgan qobiliyatni uyg‘otishga yordam beradi deb aytib o‘tgan.  

---

226 
 
Intellektning rivojlanishi irsiyatsiyatmi yoki ijtimoiy muhitning roli kuchlimi? 
F.Galtonning  fikricha,  intellekning  rivojlanishiga  irsiyatninng  rolini  yuqori 
qo‘ygan. Lekin ijtimoiy muhitnig rolini yuqori qo‘ysak, unda yaxshi ta’lim-tarbiya 
olmagan  nosog‘lom  muhitda  o‘sgan  bola  qobiliyatsiz  bola  deb  hisoblashga  tg‘ri 
keladi.  
Haqiqatda  ham  bir  tuxumdan  tug‘ilgan  egizaklarda  intellekt  koefiitsenti 
deyarli bir xil natijani ko‘rsatgan. Agar bir tuxumdan tug‘ilgan egizaklarni boshqa 
boshqa  oilalarda tarbiya  qilib ularning  intellekt koeffitsenti tekshirilganda, baribir 
natijani bir xiligini ko‘rishimiz mumkin. 
Yana  bir  tadqiqot  asrab  olingan  bolalarda  o‘tkazilgan.  Bir  muhitda  katta 
bo‘lgan  bolalarning  intellekt  koeffitsenti  yoshligida  bir  xil  natijani  ko‘rsatgan. 
Lekin  ular  ulg‘aygan  sari  bu  o‘xshashlik  kamayib  borishini  kuzatishgan.  Aynan 
aqliy  qobiliyatlar  yillar  o‘tib  o‘z  o‘xshashligini  yo‘qotishini  tadqiqotlar  isbotlab 
bergan.  Bundan  tashqari  mehribonlik  uylardan  asrab  olingan  bolalar  o‘gay  ota-
onalariga  qaraganda  o‘zlarining  biologik  ota-onalariga  o‘xshashligi  kuzatilgan. 
Irsiyat  va  ijtimoiy  muhitning  bir-biriga  o‘zaro  bog‘liqdir.  Matematik  qobiliyatga 
ega bo‘lgan bolani maxsus matematikaga yo‘naltirilgan gimnaziyada o‘qitib, yillar 
o‘tib  uning  itellekti  tekshirilganda,  yuqori  natijalarni  ko‘rsatgan.  Buning  sababi 
ham  irsiyat  ham  ijtimoiy  omilda  ko‘ramiz  (qobiliyat+ta’lim).  Demak,  genlarimiz 
bizning muhitimizni, muhit esa o‘z navbatida bizning o‘zimizni shakllantirar ekan.  
Dj. 
Mak-Viker 
Tehrondagi 
kam  ta’minlangan  mehribonlik  uyi 
tarbiyalanuvchilarini  tadqiq  etdi.  Ko‘pchilik  2  yoshli  bolalar  mustaqil  o‘tira 
olmasligini,  4  yoshli  bolalar  esa  yura  olmasligini  kuzatgan.  Tarbilovchilar 
bolalarning yig‘lashiga, qaysarliklariga umuman e’tibor qaratmas edilar. Natijada 
bunday bolalar “passiv”, tashqi muhit ta’siriga nisbatan hech qanday ehtiyoji yo‘q 
qoloq  bolalar  bo‘lib  ulgayishgani  aniqlangan.  Deprivatsiya  sharoiti  tug‘ma 
qobiliyatlarni so‘ndirmoqda edi. 
Xant “inson qobiliyatlarini shakllantirishga o‘rgatish” nomli dasturni yaratdi. 
Dastur  davomida  Xant  tarbiyalovchilarni  bolalar  bilan  tovushli  o‘yinlar  orqali 
ishlashga o‘rgatdi. Tadqiqotda 11 ta bola saralab olingan edi. Ular 1 yosh 11 oylik 

---

227 
 
davriga kelib 50 tagacha so‘zni talaffuz qila boshlashgani aniqlandi. Natijada o‘sha 
saralab olingan bolalar juda rivojlangan bolalar bo‘lib ulg‘ayishdi.  
Xulosa 
qilib 
shuni 
aytishimiz 
mumkinki, 
aqliy 
qobiliyatlarning 
shakllanitishida  ham  irsiyatning  ham  atrof  muhitning  roli  muhim.  Insonning 
dastlabki  rivojlaninsh  bosqichida  irsiy  omillar  etakchiroq  bo‘lib  ko‘rinadi.  Lekin 
yillar  davomida  ayniqsa  aqliy  qobiliyatlarning  rivolanishiga  atrof-  muhit  o‘z 
ta’sirini  ko‘rsatib  boradi.  Uning  keyingi  rivojlanishi  yoki  so‘nib  borilishi  atrof-
muhitga bog‘liq bo‘lib qoladi. 
Aqliy  qobiliyatning  jinsiy  farqlari  mavjud  bo‘lib,  ayollarning  xotirasi 
erkaklarnikiga  qaraganda  kuchli  ekanligini  ko‘rishimiz  mumkin.  Erkaklarda  esa 
matematik va fazofiy qobiliyatlar yaxshi rivojlanganligi aniqlangan. 
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, biz intellekt so‘zini talaffuz qilishimiz 
bilan uni testlar orqali o‘lchashni ko‘z oldimizga keltiramiz. Lekin mana shu teslar 
qanchalik  haqiqatga  yaqin.  Biz  ularga  qay  darajada  ishonishimiz  mukin.  Bu 
ko‘rinishdagi  testlarning  savollari  barcha  qatlam  vakillarining  turmush  sharitini 
hisobga olmaganligini kuzatishimiz mumkin. Hattoki, Alfred Bine ham o‘zi kashf 
etkan  intellekt  testlarini  tahlili  ustida  ishlash  kerakligini  aytib  o‘tgan.  Sababi,  bu 
teslarning  natijasi  haqiqatdan  uzoq  bo‘lishini  aniqlagan.  Bundan  tashqari  bunday 
testlar  intellektning  faqat  bir  tomonini  tadqiq  etishga  qaratilgan.  Emotsional  va 
amaliy intelekti yuqori rivojlangan shaxslarning natijalari bu testlarda yaxshi natija 
ko‘rsatmayotganligi kuzatishgan.