O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

3 .1 4 .  Soliq  elementlari  va  ularga  tasnif
Soliqning  m ohiyatini  ochishda  uning  tarkibiga  kiruvchi  va  o ‘zaro 
bog‘liq b o ‘lgan  elem entlam i yoritish  lozim b o ‘ladi.  Faqatgina  q o n u n - 
chilikda barcha soliq elementlarini ko'zda tutilishigina soliq to'lovchilar 
tom onidan   soliq  t o ‘lash  majburiyatini  yuklaydi.  H ar  bir  soliq  o ‘zida 
majburiy elem entlarni  ifoda etadi.  Iqtisodiy adabiyotda soliq ele m en t­
larini  quyidagi  turlari  ajratiladi:
1.  Soliq  huquqi  —  moliya  huquqining  huquqiy  institutlaridan  biri 
hisoblanib,  0 ‘zbekiston  Respublikasida soliq sor^sidagi m u ” osabatlami 
tartibga  solib  turadi  va  nazorat  qiladi.  Iqtisod/^îini  bozor  m unosa- 
batlariga  o 'tish   sharoitida  ushbu  faoliyat  maxsus  iqdsodiy  c o n u n la r 
bilan  belgilangan,  u lar  sifatan  yangi  m azm undagi  soiiq  siyosatini 
o ‘tkazish  zaruriyatini  shart  qilib  q o ‘ydi.
Soliq  huquqi  o ‘z  ichiga  huquqiy  m e ’yorlari  soliq  tizimini  barpo 
qilishning  asosiy  qoidalarini  m ustahkam lagan  qonunlar  va  qonunosti 
m e ’yoriy huijatlarini,  soliq huquqlari,  majburiyatlari va m a ’suliyatlarini, 
t o ‘lov  turlari,  shuningdek,  nazariy  qoidalar,  holatlar  va  atam alarni 
oladi.
2.  «Kim»  soliq  t o ‘lovchi  b o i i b   hisoblanadi,  y a ’ni  soliq  solish 
subyekti.  Soliq  t o ‘lovchilar  bu  —  zimmasiga  soliqlar,  turli  yig‘imlar 
va  bojlar  t o ‘lash  majburiyati  yuklatilgan  yuridik  va jismoniy  shaxslar, 
shu  ju m lad an   m erosxo'rlar  hisoblanadi.  Soliq  agentlari  bu  amaldagi 
qonunchilikka asosan soliq toMovchilardan soliqlarni hisoblash, undirish 
va  tegishli  budjetga  o ‘tkazib  berish  majburiyati  yuklatilgan  shaxslar 
hisoblanadi.  D em ak,  vakolatga  ega  b o ig a n   soliq  idoralari  va  soliq 
t o ‘lovchilar  m unosabatlar  subyektlaridir.
^  3.  S o liq   s o lis h   o b y e k ti  b o ‘lib  « n im a »   h i s o b l a n a d i.  S o liq  
t o ‘lovchilaming darom adlari,  muayyan tovarlar (ko'rsatilgan xizmatlar, 
qilingan ishlar),  m ol-m u lk  qiymati,  tabiiy resurslardan foydalanganlik, 
qim m atli  qog'ozlar  bilan  bog‘liq  operatsiyalar,  meros  va  hokazolar, 
y a ’ni  pul  va  m ol-m u lk   shakllarida  mavjud  bo'lgan  m oddiy  n e ’matlar 
soliq  elem entining  obyekti  hisoblanadi.
4.  Soliq qaysi  «manbayiga» asosan t o ‘lanadi.  Har bir soliq amaldagi 
q o n u n c h ilik k a   asosan  a n iq   belgilab  q o ‘yilgan  m anbayiga  asosan 
t o ‘lanadi.  Soliq  solish  m anbayi  b o ‘lib  ishchi-xizm atchilarning  ish 
haqlari,  dividendlar,  foyda,  d a ro m a d   va  boshqalar  bo'lishi  mumkin.
5.  Soliq  bazasi  b u  —  soliq  obyektining  miqdoriy  ko'rsatkichini 
ifoda etadi.  Soliq bazasi soliq solish obyektining qiymatiga oid, jismoniy

---

yoki  boshqa  tavsifidan  iborat.  Soliq  bazasini  o ‘rnatish  u c h u n   soliq 
bazasining  o 'lchov  birligini  bilish  zarur  bo'ladi.
6.  Soliq  bazasin in g   o 'lc h o v   birligi  soliq  bazasining  m iq d o riy  
ifodasini aniqlaydi.  0 ‘lchov birligi soliq solish obyektining m ohiyatidan 
kelib chiqadi va u pul yoki  moddiy shakllarda mavjud b o ‘lishi  m um kin. 
Masalan,  jism oniy  shaxslardan  d aro m ad   solig‘i,  x o‘jalik  yurituvchi 
subyektlardan  d aro m ad  yoki  foyda  solig‘i  —  m am lakat  pul  birligida, 
cheklar,  sotix  —  yer  solig‘ida  qo'llaniladi.
7.  Soliq  stavkasi  bu  —  soliq  solish  bazasining  birligiga  nisbatan 
soliq  hisoblashning  miqdori  hisoblanadi.  Soliqlarni  hisoblashda  soliq 
stavkasi  m uhim   o ‘rinni  egallaydi.  Am aliyotda  soliq  stavkalari  q a t’i 
belgilangan  va  foizlarda  belgilanishi  m um kin.  Soliq  stavkasining  q a t’i 
belgilangan  stavkasi  soliq  solish  obyek tid an   undiriladigan  absolut 
summadagi  ko'rinishda namoyon bo'ladi.  Bu stavka asosan aksiz solig‘i 
va  yer  solig‘ini  undirishda  keng  qoMlaniladi.
Soliq  stavkasini  foizlarda  belgilanishi  soliq  solish  ob yektining 
qiymatiga  nisbatan  belgilangan  soliq  ulushlarida  nam oyon  bo'ladi. 
Soliqning  foiz  stavkalari  o ‘z  m ohiyatiga  asosan  quyidagi  turlarga 
bo'linadi:  baravar, proporsional,  progressiv va  regrissiv stavkalar.  Soliq- 
larning  foiz  stavkalarining  o'zgarishi  asosan  soliq  bazasining  ortishi 
asosida  belgilanadi.
Soliq  stavkasini  baravar  soliq  solish  stavkasi  usulida  har  bir  soliq 
t o ‘lovchi  uchun  bir  xil  summadagi  soliq  toMovchining  moddiy  holati 
hisobga  olinm aydi  va  faqatgina  favqulotdagi  hollarda  am aliyo tga 
kiritiladi.
Masalan,  jon   solig'i  yoki  eng  kam  ish  haqiga  nisbatan  foizlarda 
belgilangan  maqsadli  soliqlarni  ko'rsatish  m um kin.
Soliq  so lish n in g   p ro p o rs io n a l  stavkasi  u s u lid a   h a r   b ir  soliq 
to 'lo v c h i  u c h u n   y a go n a  soliq  stavkalari  o ‘rnatiladi.  B elg ilangan  
proporsional  soliq  stavkasi  soliq  solish  bazasi  m iqdoriga  b o g ‘liq 
emas.  M asalan,  x o ‘jalik   yuritu v chi  y u rid ik   shaxslar  va  jis m o n iy  
shaxslarning  m o l-m u lk ig a   solinadig an   soliqni  k o 'rsa tish   m u m k in . 
B unda  soliq  stavkasi  m o l-m u lk n in g   q iy m a tig a   nisbatan  y agona  foiz 
stavkasida  ko'rsatilad i.
Soliq  solishning  progressiv  usulida  soliq  bazasi  ko'payishi  bilan 
soliq  stavkasi  h a m   ortib   boradi.  B unga  misol  qilib  fu q aro larn in g  
darom ad  solig'iga  nisbatan  qo'llaniladigan  progressiv  soliq  stavkasini 
keltirish  mumkin.  U shbu usulda fuqarolar daro m adi ko'payishi asosida 
soliq  stavkasi  ham   ko'tarilib  boradi.

---

Soliq solishning regressiv stavkasi o 'z  mohiyatiga asosan progressiv 
stavkaning  teskarisi  hisoblanadi.  Bu  usulda  soliq  bazasini  ko'payishi 
bilan  soliq  stavkasi  m iqdori  pasayadi.  Soliq  stavkasining  regressiv 
stavkasi  asosan  bilvosita  soliqlarni,  ya’ni  qo'shilgan  qiymat  solig‘i, 
aksiz  solig'i  va  bojxona  bojlarini  undirishda  qo'llaniladi.
8.  Soliq davri soliqlarni  m a ’lum davrida amal  qilishini  t a ’minlaydi. 
Soliq davri bu — har bir soliqlarga nisbatan  qo'llaniladigan, uni tugashi 
bilan  soliq  bazasi  belgilanadigan  va  to ‘lanishi  kerak  bo'lgan  su m m a 
hisoblanadigan  kalendar  davri  tushuniladi.
9.  H a r  bir  soliq  u c h u n   ularni  hisoblash  va  to ‘lash  m uddatlari 
o ‘rnatiladi.  Soliqlarni  hisoblash  va  to'lash  muddatlari  kalendar  yil, 
kvartal,  oylar,  dekada,  hafta  va  kunlar  bilan  hisoblanadigan  vaqt 
davri  tugashi  bilan,  shuningdek,  boshlanishi  yoki  yuz  berishi  kerak 
b o 'lg a n   yoki  sodir  etilishi  kerak  bo'lgan  voqeani  ko'rsatish  bilan 
belgilanadi.  Soliqqa  oid  huquqiy  m unosabatlarning  ishtirokchilari 
to m o n id an   harakatlarni  amalga  oshirish  m uddatlari  amaldagi  soliq 
qonunchilikka  asosan  belgilanadi.
10.  Soliq okladi  —  bunda soliq organlari  tom onidan  soliq to'lovchi 
u c h u n   har bir soliq  turi  bo'yicha  amalda belgilangan  stavkalar asosida 
hisoblab  chiqilgan  soliq  bo'yicha  davlat  budjeti  oldidagi  majburiyat- 
lardir.  Soliq  okladi  bu  —  soliq  to'lovchi  tom onidan  bir  soliq  turi 
bo'yicha  davlat  budjetiga  to'langan  soliq  summasi  hisoblanadi.  Soliq 
o k la d id a   m ajburiv  sh a rt  b o 'lib   soliq  o rg an lari  to m o n id a n   soliq 
to'lovchi larga  o 'z   m uddatida  o'rnatilgan  va  hisoblangan  soiiq  okladi 
bo'yicha  kerakli  hujjatni  (hisob-fakturani,  taiabnom ani  va  boshqalar) 
topshirish  hisoblanadi.
Yuqorida  t a ’kidlab  o'tilgan  soliq  eiem entiaridan  tashqari  iqtisodiy 
adabiyotda  fakultativ  elem entiar  harn  rnavjud.  Soiiqlarning  fakultativ 
elem entlariga  soliqlar  bo 'y ich a  imtiyozlar,  noto  g  ri  undiriigan  soliq 
sum m asini  hisoblash  va  qaytarib  berish  ham da  soliq  qonunchiligini 
b u z g a n lik   u c h u n   m a ’suliyat  va  jav o b g a rlik   kiradi.  0 ‘zbekisi.on 
Respublikasi  Soliq  Kodeksiga  asosan  soliqniiig  fakultativ  elem entlari 
har  bir  soliq  bo 'y ich a   qonunlarda  belgilab  qo'yüadi.
Soliqlar  b o 'y ich a   imtiyozlar  ¿maldagi  soliq  qoüunchiligiga  asosan 
mavjud  soliq  solish  obyekii  Do  yicha  soliqia;  io'lashdan  to 'liq   >oki 
qism an  ozod  etish  h a m d a   soliq  solish  bo'yicha  ayrim  yumshatis'nlarni 
qo'llanilishi  hisoblanadi.
Soliq  b o 'y ic h a   im tiy o zlar  h ar  bir  so liq n in g   m u h im   e le m e n ti 
hisoblanadi  va  u  faqatgina  o'ziga  xos  tasnifga  egadir.

---

Soliq b o ‘yicha imtiyozlarning asosiy maqsadi  b o ‘lib soliq to'lovchi 
uchun  soliq  majburiyatini  qisqartirish  yoki  uni  b o ‘lib -b o ‘lib  to'lash 
muayyan asoslar, ya’ni markaziy hukum atning maxsus qarorlari  mavjud 
bo‘lganida  soliq  t o ‘lash  m uddatini  o ‘zgartirishni  belgilaydi.
Soliqlar  b o ‘yicha  imtiyozlar  deganda  soliq  to ‘lovchilarning  ayrim 
toifalariga  boshqa  soliq  t o ‘lovchilar  to ‘g‘risidagi  q o n u n   hujjatlarida 
tutilgan  afzalliklar  berilishi,  shu  ju m lad an   soliqni  t o ‘lamaslik  yoxud 
kam  hajm da  to ‘lash  imkoniyati  tushuniladi.
Soliqlar  b o ‘yicha  imtiyozlar  bo'yicha  tasnif  m avjud  b o ‘lib,  uiar 
quyidagilardan  iborat:
1)  soliq elem enti tarkibiga asosan,  y a ’ni  soliq  obyekti,  soliq bazasi, 
soliq  okladi  va  soliq  solish  b o ‘yicha  imtiyozlar  uch  guruhga  ajratilib, 
soliqlarni  undirish,  soliqlar  b o 'y ich a   chegirm alar  (skidka)  va  soliq 
bo'yicha  kreditlar;
2)  soliq  ishlab  c h iq a r is h d a   u n in g   s u b y e k tla rig a   va  b o s h q a  
elementlariga  asosan  to'rt  guruhga  ajratiladi:  soliq  obyekti  (undirish, 
chegirmalar) b o ‘yicha,  soliq to ‘lashning muddatlari b o ‘yicha  (muddatni 
kechiktirish,  soliq  krediti),  soliq  subyektlari  alohida  toifalari  b o ‘yicha 
va  soliq  stavkalari  b o ‘yicha  (  stavkalarni  pasaytirilishi).
Soliq bo'yicha imtiyozlarning soliq subyektlarining alohida toifalari 
b o ‘y ic h a   g u r u h i  f a q a tg in a   b a ’zi  so liq   t o ‘lo v c h i la r g a   n i s b a t a n  
qoilaniladi  va  un da  soliq  stavkasini  pasaytirilishi  h a m d a  soliq  to 'lash  
muddatini  kechiktirilishi  ham da  soliq  b o ‘yicha  t a ’tillar  berish  usulla- 
ridan  foydalanishük  mumkin.
Soliq  b o ‘yicha  im tiyozlarning  qolgan  uch   guruhi  b a rc h a   soliq 
to'lovchilarga  nisbalan  h a m d a  baravar  shartlar  asosida  qoMlanishi 
mumkin.
Soliq  b o'yicha  imtiyozlar  quyidagi  shakllarda  berilishi  m um kin: 
ba’zi soliq to'lovchi shaxslarni soliq solishdan ozod etish,  soliq bo 'y ich a 
ta ’tillar,  soliq  stavkalarini  aniq  shartlar  asosida  pasaytirish.  Soliqqa 
tortilm aydigan  eng  kam  d a ro m a d n i  o 'r n a tis h   (bu  y e rd a   jis m o n iy  
shaxslarning  d a ro m a d la rin i  so liq q a   to rtis h d a   eng  kam   ish  haq q i 
m iqdorida  soliqqa  tortilmaydigan  d aro m ad   nazarda  tu tila d i),  soliq 
solinadigan  bazalar  soliq  to'lovchilarning  ayrim  xarajatlarini  chegirib 
tashlash,  soliq  t o ‘lash  m uddatini  kechiktirish  va  oldin  to 'la n g a n   soliq 
summasini  qaytarib  berishlik  qo'llaniladi.
O ‘zbekiston  Respublikasi  Soliq kodeksida har bir soliq turi b o ‘yicha 
yuqorida  qayd  etilgan  im tiyozlarning  zaru r  shakllarini  q o ‘llanishi 
q o n u n a n   b elgilab  q o ‘yilgan.  Soliq  b o ‘y ic h a   im tiy o z la r   h a r   yili

---

m am lakatim iz  hokimiyatining yuqori  organi  hisoblangan  0 ‘zbekiston 
Respublikasi  Oliy  Majlisi  to m o n id a n  yangi  kalendar yili u c h u n   davlat 
budjeti qabul  qilinayotgan va tasdiqlanayotganda qayta k o ‘rib chiqiladi 
ham da  u   qonuniy  kuchga  ega  b o ‘ladi.
Soliq t o ‘lovchilar o'rtasidagi ijro intizomi soliqlarni barqaror tarzda 
yig‘ib olish va davlatimiz moliya tizimining barqarorligini t a ’minlashda 
eng  m u h im   omil  hisoblanadi.
U s h b u   y o ‘nalishda  m uvaffiqiyatga  erishish  soliq  qonunchiligi 
huquqiy  m e ’yorlari  ustidan  nazoratning  yagona  tizimi,  soliqlarning 
t o ‘g‘ri  hisoblanishi,  Respublika budjet tizimi  b o ‘g‘inlariga  o ‘z mudda- 
tida  va  t o ‘liq  m iqdorda  kelib  tushishi  bilan  belgilanadi.
Soliq  t o ‘lovchilar to m o n id a n   amaldagi  soliq  qonunchiligiga  rioya 
etilishini  nazorat  qilish  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Soliq  Qo'm itasi 
to m o n id an   Davlat  Soliq  Q o'm itasi  tom onidan  «Davlat  Soliq  xizmati 
t o ‘g ‘risida»,  «M uddatida  to 'la n m ag a n   soliqlar  va  b oshqa  majburiy 
to'lovlarni  undirish  t o ‘g ‘risida»  gi  qonunlarga,  0 ‘zbekiston  Respub­
likasi  Soliq  Kodeksi va boshqa m e ’yoriy va qonun hujjatlariga muvofiq 
amalga oshiriladi.  Soliq to ‘lovchilar tomonidan amaldagi qonunchilikka 
asosan  u lar  uchun  belgilangan  majburiyatlarni  buzganliklari  uchun 
soliq  idoralari  moliyaviy jazo  choralarini  q o ‘llashga  haqlidir.