O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

3 .1 1 .  Soliq  tushunchasi  va  uning  obyektiv  zarurligi
Insonlardan soliqlar undirish,  fikrimizcha  asr kabi  uzoq  o ‘tmishga 
egadir.  U  yoki bu shakllarda soliqlar to ‘g‘risidagi  tushunchaning paydo 
bo'lishi  eram izdan  avvalgi  birinchi  ming  yillikka  borib  taqaladi,  ya’ni 
quldorlik tuzum idan boshlab  mavjuddir.  0 ‘tm ishning klassik davlatlari 
hisoblangan  Rim,  Afina  va  Spartada,  odatda,  soliqlar  undirilmagan 
va  ulam i  undiruvchi  doim iy  muassasa  b o ‘lmagan.  Ozod  fuqarolar  o ‘z 
shaxsiy  mablag‘larini  sarflaganlar.  Lekin  shuni  ta ’kidlash  lozim-ki,  u 
davlatlarda bozorlarda,  shahar darvozasi  oldida va portlarda barchadan 
turli  yig‘imlar  va  bojlar  undirish  mavjud  b o ‘lgan.
Soliqlarning  yuzaga  kelishini,  odatda,  davlatning  paydo  bo ‘lishi: 
davlat  org an la rin in g   tashkil  etilishi,  davlat  ap p a ra tig a   jam iy a tn i 
b oshqarish  b o 'y ich a   ijtimoiy-siyosiy  vazifalarni  yuklanishi,  davlat 
xarajatlarini ortislii va markazlashgan moliyaviy resurslarni shakllanishi 
kabi  omillar bilan izohlanadi.  Davlat  o ‘ziga yuklatilgan  ijtimoiy-siyosiy 
vazifalarni  bajarish  u c h u n   m a ’lum   xarajatlarga  ehtiyoj  sezadi.  Ushbu 
ehtiyojni  qondirishda  esa  soliqlar  asosiy  o ‘rinni  egallagan.
Soliq  mohiyati  h a m da  soliq  tushunchasini  ochishda,  fikrimizcha 
eng  a w a lo   asosiy  ikki  aspekt  m uhim   aham iyatga  egadir.  Ulardan 
birinchisi  b o ‘lib,  soliq  bu  —  obyektiv  iqtisodiy  kategoriya  hisoblanadi 
va soliq o ‘zining  ichki  (obyektiv to m o n d an )  mohiyatiga ega.  Ikkinchisi 
b o ‘lib,  soliqlarni  haqiqiy  iqtisodiy  hayotda  foydalanish  jarayonida 
uning  ichki  mohiyatining  aniq  huquqiy  shakllarda  yuzaga  chiqishidir. 
T a ’kidlab  o'tilgan  ikki  aspekt  o ‘zaro  bog‘liq  va  bir-birini  to ‘ldirib

---

turadi,  hayotda  ular  yagonalikda  qo'llaniladi.  Lekin  ushbu  aspektlar 
o ‘rtasidagi  tafovutlarni  ajrata  bilish  lozim.
Soliqlar  obyektiv  iqtisodiy  kategoriya  sifatida  soliqlarning  asosiy 
m o h iy a tla rin i  o ‘zida  aks  e ttiru v c h i  asosiy  tu s h u n c h a d ir.  A sosiy 
kategoriya sifatida u  o ‘zida obyektiv iqtisodiy m unosabatlar yig‘indisi- 
ning  hosilasi  hisoblanadi.  S o liqlarn in g   obyektiv  to m o n id a n   a n iq  
iqtisodiy  hayot  holatiga  bog‘liqligi  emas,  balki  u sh b u   kategoriyani 
vujudga  keltirgan  omillar  bilan  aniqlanadi.
Soliqlarning  subyektiv  to m o n id an ,  ya’ni  ularning  aniq  shakillari, 
stavkalari va boshqalar,  soliqlarning amal qilishining tashqi to m o n id an  
ko‘rinishi  bilan  aniqlanadi.  Bu  yerda  jud a  m u h im   aham iyatga  ega 
omillar mavjud.  Ushbu omillarga quyidagilar kiradi:  davlatning ijtimoiy- 
iqtisodiy  rivojlanganlik  darajasi;  m a ’lum  davlatdagi  soliq  tizimidagi 
milliy  a n ’analar;  jam iy atn i  m a ’lu m   vaqt  d oirasid a  hal  etiladigan 
vazifalar  maqsadi  ham da  kengligi  va  boshqalar.  D em ak,  soliqlarning 
subyektiv tom onidan ko'rinishi uning haqiqatda q o ‘llanilishi jarayonida 
yuzaga  chiqadi.
D avlatning  rivojlanishi,  unga  yuklatilgan  vazifalarning  doirasini 
kengayishi  natijasida  soliqlarning  ahamiyati  oshib  bordi.  Davlat  o ‘z 
faoliyatida  endi  n afaqat  s o liq lar  va  u lar  b ila n   b ir  q a to rd a   tu rli 
yig‘im la rd a n   h a m   foy d alan a  b o sh la d i.  Biz  s o liq lar  va  yig‘im la r 
tushunchasiga  t a ’rif  berib,  ular  o ‘rtasidagi  farqni  yoritishga  harakat 
qilamiz.
Soliq  deyilganda  tad birkorlik  faoliyati  b ilan   s h u g ‘u lla n a d ig a n  
yuridik  va  jism oniy  shaxslardan  ularga  mulkchilik,  x o ‘jalik  yuritish 
yoki  tezkor  boshqaruv  h uquqida  tegishli  b o ‘lgan  pul  m ablag‘larini 
davlat va (yoki)  munisipal tuzilmalarni  moliyaviy t a ’minlash  maqsadida 
begonalashtirish  shaklida  un d irilad ig an   m ajburiy,  yakka  tartibdagi 
qaytarib  berilmaydigan  to ‘lov  tushuniladi.
Yig'im  deganda to ia n ish i yig‘im  t o ‘lovchilar m anfaatlarini k o ‘zlab 
davlat  organlari,  mahalliy  o ‘z - o ‘zini  boshqaruv  organlari,  b o sh q a 
vakolatli  organlar  va  m ansabdor  shaxslar  to m o n id a n   amalga  oshi- 
riladigan  yuridik  aham iyatga  m o lik   x a tti-h a ra k a tla r  am alga  oshi- 
rilishining  shartlaridan  biri  b o ‘lib  hisoblanadigan,  yuridik va jism oniy 
shaxslardan undiriladigan  majburiy badal  tushuniladi,  bunga  m uayyan 
h u q u q lam i  taqdim   etish  yoki  maxsus  ruxsatnom alar  (litsenziyalar) 
berish  ham   kiradi.
D em ak,  soliqlar  bu  pul  m unosabatlarini  ifoda  etuvchi  va  ushbu 
m unosabatlar bir tom ondan  vakolatli  davlat  organlari  h am d a  ikkinchi

---

tom ondan  soliq  t o ‘lovchilar,  y a’ni  mulkchilik  shaklidan  q a t’i  nazar 
xo'jalik yurituvchi subyektlar h am da aholi turadi.  Bu m unosabatlaming 
asosiy ko'rinishi hisoblangan majburiylikdan tashqari qaytarib olmaslik 
ham   yuzaga  chiqadi.
Soliqlarning mohiyatini ochishda eng aw alo uning majburiy to'lov 
ekanligi  yuqorida  e ’tiro f  etildi.  Lekin  bu  m ajburiylik  dem okratik 
tam oyilga  egadir.  H a r  b ir  m a m la k a td a   soliqning  h a r   b ir  shakli 
davlatning  qattiq  talablari  va  jam iyatdagi  mavjud  ijtimoiy-iqtisodiy 
holatni  e ’tiborga  olgan  hoida  faqatgina  yuqori  davlat  organi  (senat, 
Parlament,  dum a  va  boshqalar)  tom o nid an   qabul  qilinadigan  qonun 
bilan  amaliyotga  kiritiladi  va tartibga solib  turiladi.  Bu  omil  esa soliq­
larning  huquqiy  asosga  va  dem okratik  m e ’yorlarga  ega  ekanligidan 
dalolat  beradi.
Shuni  t a ’kidlash  lozim-ki,  soliqlar  o ‘z  mohiyatiga  asosan  ham da 
yig'im lardan  farqli  ravishda  uzoq  yillar faoliyat  ko'rsatishi  mo'ljallan- 
gan  majburiy  m unosabatlar  hisoblanadi.  Amaliyotga  kiritilgan  har bir 
soliq  xo‘jalik  yurituvchi  subyektlar  va  aholi  uch u n   tushunarli  bo'lishi 
h a m da  soliq  to'lovchilar bu  soliqlarni to ‘lashni bilishligini  talab  etadi. 
Soliq  to'lovchilar  har  bir  soliq  bo'yicha  m a ’lum  m uddat  o ‘tgandan 
so'ng  m uayyan  tajriba  va  tushunchaga  ega  bo'ladi.
S o liq la rn in g   m o h iy a tin i  o c h is h d a   u n in g   d e m o k r a tik   to 'lo v  
ekanligiga e ’tibor qaratish lozim  b o ia d i.  Davlat to m onidan amaliyotga 
kiritilayotgan soliq eng a w a lo  uni  kim tom onidan  va qancha miqdorda 
to'lanishiga  asoslanadi.  X o'jalik  yurituvchi  subyektlarning  faoliyat 
turiga qarab soliq turi va uning stavkasi ajratiladi.  Mulkchilik shaklidan 
q a t’i n azar xo'jalik yurituvchi  subyektlar bir xil soliq va bir xil stavkada 
to'lam aydi.  D em okratik  to 'lo v   sifatida  soliq  turi  u larning  faoliyat 
turiga  qarab  undiriladi.  M asalan,  qishloq  xo'jalik  sohasi  uch u n   bir  xil 
soliq  turi,  tijorat  banklari  u c h u n   boshqa  xil  soliq  turi  va  stavkasi 
qo'llaniladi.  M amlakat aholisi uch u n  ham  soliq undirishda demokratik 
tam oyillar  mavjud.  Agar  fuqarolarning  daromadi  kam  bo'lsa,  unga 
nisbatan past  soliq stavkasi va buning aksi fuqaroning darom adi yuqori 
b o 'lsa   yuqori  soliq  stavkasi  q o 'lla n ila d i.  B u n d an   tash q a ri,  soliq 
undirilishida  turli  soliq  b o 'y ich a   imtiyozlar  tizim idan  foydalaniladi 
va  bu  om il  ham  soliqlarning  dem okratik  to'lov  ekanligidan  dalolat 
beradi.
Soliq to'langandan so'ng soliq to'lovchi yuridik va jismoniy shaxslar 
o 'z   majburiyatlarini  bajaradi.  U shbu  majburiyatni  bajargandan  so'ng 
har qanday soliq to'lovchi  davlat  tom onidan  soliqlarni  qaytarib berish

---

majburiyatini  bajarish  yuzasidan  faoliyatiga  hech   qan d ay   h u q u q iy  
asosga  ega  b o 'lm a y d i.  S h u n i  t a ’k idlash  lo z im -k i,  davlat  b u d je ti 
tomonidan soliq to'lovchilam ing ayrim toifalariga u yoki bu k o 'rin ish d a 
t o ‘lovlarni  t o ‘lanib  k e lin ish i  t a ’kidlab  o ‘tg a n   soliqlarni  q a y ta rib  
bermaslik  tamoyili  m ohiyatini  o ‘zgartirmaydi.  Bu  holatlarda  soliq 
t o ‘lovchi  amaldagi  q on u nchilik  asosida  davlat  budjetidan  belgilangan 
t o ‘lovlarni  olish  bilan  bir  vaqtda  belgilab  qo'yilgan  soliqlarni  o ‘z 
m uddatida  ham d a  t o i i q   m iqdorda  to'lashi  majburiydir.  Soliqlarning 
m a ’lum qismini har xil ko ‘rinishdagi to'lovlar shaklida qaytarib berishlik 
bu doimiy iqtisodiy m unosabatlar emas,  balki jam iyat ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishini  hisobga  oigan  va  m a ’lum  m uddatga  m o'ljallangan  ho lat 
hisoblanadi.
Soliqlar  obyektiv  ta q s im la sh   m u n o s a b a tla ri  orqali  j a m iy a t d a  
ijtimoiy  ishlab  c h iq arish n in g  barc h a   ja b h a la rid a   ishtirok  etish   va 
ishlab  chiqarish  m u nosabatlariga  aylanadi.  Bu  ho lat  esa,  soliqlar  o ‘z 
mohiyatiga  asosan  iqtisodiy  bazisni  ifodalaydi.  Shu  asosda  iqtiso- 
diyotda turli  soliqlar yo rd am id a  ishlab  chiqarishni  qiziqtirish,  m ah su - 
lot  ishlab  chiqarishni  k o 'paytirish  va  iste’m olni  kengaytirish  yoki 
buning aksi,  b a ’zi  so halar faoliyatini  cheklash  m aqsadida foydalanish 
m um kin  bo'ladi.  Bu  esa  eng  a w a lo   d avlatning  m a ’lum   davrdagi 
soliq  siyosatidan  keiib  chiqadi.
Soliqlar  o ‘z  mohiyatiga  asosan  faqatgina  davlat  ixtiyoridagi  t o ‘lov 
hisoblanadi.  Shuning  u c h u n   h ar  bir  davlatda  amaliyotga  kiritilgan 
soliqlar faqatgina davlat  markazlashgan  pul  fondlari  hisoblangan  davlat 
(Respublika  va  mahailiy  budjetlar)  budjetiga  kelib  tushadi,  Soliqlar 
boshqa budjetdan tashqari  fondlarga tushmaydi.  Davlat budjetiga kelib 
tushgan soliqlar esa budjet d arom adiar qismida asosiy ulushni cgallaydi.
S o liq la r  m o h iy a ti n i   c h u q u r r o q   o c h i s h d a   u l a r   b a ja r a d i g a n  
funksiyalarni  yoritish  lozim   b o ‘ladi.  Q u yid a  soliqlar  b a ja rad ig a n  
funksiyalar  haqida  fíkr  yuritishgo  harakat  qiliriadi.