O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

9 — O.Yu.  Rashidov  va  bosh.
129

---

cheklangan jamiyatlar,  unitar korxonalar va davlat korxonalari shaklida 
b o ‘lishi  mumkin.
O 'zbekiston  Respublikasi  Fuqarolik  kodeksining  16-moddasiga 
asosan  jis m o n iy   shaxslar  d e g a n d a   O 'z b e k isto n   R espublikasining 
fuqarolari,  boshqa  davlatlarning  fuqarolari,  shuningdek  fuqaroligi 
bo'lm agan  shaxslar  tushuniladi.  Jism oniy  shaxsning  h uquq  layoqati 
fuqarolik  huquqlari va burchlariga ega bo'lish layoqatidir.  U la r barcha 
fuqarolar  u c h u n   teng  darajada  e ’tiro f  etiladi.  Soliqqa  oid  huquq 
layoqatini  shaxslarning  o ‘z  harakatlari  bilan  soliq  solishga  imkon 
yaratadigan,  y a ’ni  d arom ad  olish  sharoitini  yaratish  layoqati  deb 
belgilash  m um kin.  Yuridik  m e ’yorlarga muvoflq  bu  layoqat  18  yoshda 
ya’ni  balog'at  yoshiga  yetganda  yuzaga  keladi.
Jism oniy  shaxslar  o ‘z  navbatida  ikki  guruhga  bo'linadi:  rezident 
va  n o re z id e n t  jism o n iy   shaxslar.  O 'zb ekisto n   Respublikasi  Soliq 
kodeksining 45 moddasiga asosan,  O'zbekiston  Respublikasida doimiy 
yashab  turgan  yoki  moliya  yiliga  boshlanadigan  yoki  tugaydigan  o 'n  
ikki  oygacha  bo'lgan  istalgan  davr  mobaynida  183  k u n   yoki  undan 
k o'proq   m uddatda  O'zbekistonda  turgan  jism oniy  shaxs  O'zbekiston 
Respublikasining  rezidenti  deb  qaraladi.
O 'z b e k isto n   Respublikasi  rezidenti  bo'lish  jism oniy  shaxslarga 
ularning O'zbekiston Respublikasidagi,  shuningdek,  undan tashqaridagi 
faoliyati  m anbalaridan  olingan  darom adlari  bo'yicha  soliq  solinadi.
O 'zbekiston  Respublikasi  rezidenti  bo'lm agan jism oniy  shaxslarga 
O 'zbekiston  Respublikasi  hududidagi  faoliyatidan  olingan  darom adlar 
bo'yicha  soliq  solinadi.
S o liq la rn in g   m aqsadli  sa rfla n ish i  b o 'y ic h a   u m u m i y   (budjet 
xarajatlariga funksional bog'liq emas)  va maqsadli  (  budjet xarajatlariga 
funksional bog'liq).  Soliqlarning bunday guruhlanishi  soliqlarni  davlat 
budjetining  m a ’lum   xarajatlarini  moliyalashtirish  bilan  izohlanadi. 
Shuni  t a ’kidlash  lozim-ki,  hozirda  O'zbekiston  Respublikasida  amal 
qilayotgan  barcha  soliqlar  o 'z   m ohiyatiga  asosan  u m u m iy   soliqlar 
hisoblanadi va ular fiskal funksiyani, ya’ni  davlat budjeti daromadlarini 
shakllantiradi.
M aqsadli  yig'im lar va  ajratm alar  mavjud,  ya’ni  budjetdan  tashqari 
nafaqa  jam g 'a rm a sig a ,  b u d jetd a n   tashqari  yer  fondi  va  budjetdan 
tashqari  bandlik  fondlari.  Bu  fondlar  uchun  ajratm a  va  yig'imlar  o 'z  
m aqsadiga  muvofiq  sarflanadi.
Soliq  to 'la sh   manbayiga  asosan  —  darom ad,  foyda,  yer  maydoni, 
sotilgan tovarlar (bajarilgan ishlar,  ko'rsatilgan xizmatlar) qiymati yoki

---

mavjudligi  sababli  soliq  t o ‘lovchida  soliq  to 'la sh   majburiyat  paydo 
boMadigan,  qiymatga oid,  miqdoriy yoki jism oniy tavsiyaga ega b o ‘lgan 
boshqa iqtisodiy asos soliq solish manbalari b o ‘lib hisoblanishi m um kin.
M am lakatim izda  amaliyotga  kiritilgan  h a r  bir  soliq  0 ‘zbekiston 
Respublikasi  Soliq  Kodeksiga  muvofiq  belgilanadigan  mustaqil  soliq 
solish  manbayiga  egadir.
Soliq  to 'la n ish   usuliga  asosan  —  m an b a y ig a   asosan  va  soliq 
deklaratsiyasiga  asosan.  Soliq  t o ‘lovchilar  soliq  bazasini  har  bir  soliq 
davrining yakunlari bo‘yicha buxgalteriya hisobi registrlari m a ’lumotlari 
asosida  va  (yoki)  soliq  solinadigan  yoki  soliq  solish  bilan  b o g ‘liq 
obyektlar to ‘g ‘risidagi boshqa  hujjatlar bilan tasdiqlangan  m a ’lum otlar 
asosida  hisoblab  chiqadilar.
Jismoniy  shaxslar  bir joyda  ishlasalar,  ularning  ish  haqidan  (soliq 
m an b a y id a n )  buxgalteriya  to m o n id a n   a v to m a t  ta rz d a   h iso b lan ib  
budjetga  o'tkazadi.  Jismoniy  shaxslar  ikki  yoki  und an   ko‘p  ish joyida 
ishlasalar,  bundan  tashqari  darom ad  olish  (savdo,  ish,  xizmat)  bilan 
b og‘liq birgalgi operatsivalarni  amalga oshirganda,  fuqarolarga  m ahal- 
liy hokimiyat organlarida yakka  m ehnat faoliyati bilan shug'ullanuvchi 
shaxslar  sifatida  ro'yxatga  turm ay ,  d a ro m a d   t o ‘g ‘risidagi  bir  galgi 
deklaratsiya  topshirish  huquqi  beriladi.
D unyoning  b a ’zi  davlallarida  fuqarolarning  darom adlari  soliqqa 
tortishda  turli  usullaridan  foydalanadilar.  Buyuk  Britaniyada  fuqaro- 
larni  darom ad  shedulyar  (shedule)  tizim  asosida,  y a ’ni  darom adning 
manbayiga  nisbatan  alohida  to 'lanadi.  S hedular tizim  besh  sheduldan 
A,  B,  C,  D,  E  va  F   dan  iborat.  Sheduldagi  A  —  ko 'ch m as  m ulkdan 
keladigan  darom ad,  B  —  o 'rm o n la rd a n   tijorat  m aqsadida  foydalan- 
ganlikdan  darom ad,  C  —  davlat  qim m atli  qog‘ozlaridan  d arom ad,  D
—  savdo  va  sanoatdan  foyda,  E  —  m eh n a t  darom adlar,  ish  haqi, 
n afaqa va  F  —  Britaniya kom paniya  qim m atli  q o g‘ozlardan  dividend- 
lar.  Britaniya  fuqarolari  har  bir  shedul  b o ‘y ich a  alohida  d a ro m a d  
solig'i  to ‘laydi,  y a ’ni  bu  davlatda  fuqarolar  jam i  d arom adidan  soliq 
t o ‘laydilar.
Soliqlaming bunday guruhlanishi  h a r bir soliq turini  davlat budjeti 
d a ro m a d la rin i  shakillantirishdagi  o ‘rni,  u la rn in g   soliq  tizim id ag i 
maqsadli yo'nalishini ham da iqtisodiyot tarm oqlarini  rivojlantirishdagi 
aham iyatini  ochib  beradi.
B undan  tashqari,  soliqlarning  tasniflashni  zaruriyati  soliq  tizim ini 
murakkablashib  borishi  va  soliqqa  soiish jarayonlarining  boshqarishni 
takomillashtirish  bilan  bevosita  bog‘liqdir.

---