O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

o'r tasid agi  m a r k a y la s h g a n  
niaqsadli  pul 
f o n d l a r i n i  
va 
z a x i r a la r n i 
shakllantirishi,  taqsim lanishi  va  ularni 
s a r f l a n i s h i ,  
ilm iy -ta d q iq o t 
ishlarini  tarm oq  bo'yicha 
'Marketing 
tadqiqotini  o'tkazish,  investitsiya 
faoliyatini  olib  borishda  qaytarib  berish  sharti  asosidagi  moliyaviy 
yo rd am   ko'rsatish,  aylanm a  m ab la g 'la rin i  to 'ld iris h   bilan  b o g 'liq  
m unosabatlarni 
o'z
  ichiga  oladi.  M u n o s a b a tla rn in g   u sh b u   g uruhi 
tarm oq ichidagi korxonalarm  ishlab chiqarishini  rivojlantirishni  qo'llab- 
quw atlash  bilan  bevosita  bog'liq  pul  m ablag'larini  qayta  taqsim lash 
h a m d a   ularni  ishlatilishi  bilan  bog'liq  m u n osabatlardan  iborat;
6) Tijorat tashkilotlari va korxonalar o'rtasidagi qimmatli qog'ozlarni 
tnuomaiaga  chiqarish  va  ularni  joylashtirish,  o 'z a ro   kreditlashtirish, 
q o 'sh m a   korxonalarni  tashkil  etishda  muassis  sifatida  ishtirok  etish 
bilan  bog'liq  munosabatlar.  U sh b u   m un o sab atlar  korxonalarning  o 'z  
faoliyatini  moliyalashtirishdagi  q o 'sh im c h a   moliyaviy  m anbalarni jalb 
etish  bilan  bog'liq  faoliyatga  bevosita  bog'liqdir;

---

7)  Korxonalar va  davlat  moliya  tizimi  o ‘rtasidagi  budjetga  soliqlar 
va yig‘imlam i to'lash.  budjetdan tashqari fondlarga to ‘lovlar o'tkazish, 
soliqlar bo'yicha imtiyozlar berish,  moliyaviy jazo  choralarini  qo'llash 
h a m d a   budjetdan  moliyalashtirish  bilan  bog'liq  munosabatlar;
8)  K o rx o n a la r  va  tijo ra t  b a n k la ri  o ‘rtasid ag i  b a n k la rd a   pul 
m a b la g ‘larini  saqlash,  kreditlar  olish  va  ularni  to'lab  berish,  bank 
kreditdan foydalanganlik uchun foizlar to ‘lash, xorijiy valutalami sotish 
va  sotib  olish,  turli  bank  xizmatlarini  ko'rsatish  bilan  bog'liq  m u ­
nosabatlar;
9)  Korxonalar  va  sug‘urta  tashkilotlari  o'rtasidagi  m ol-m ulkni, 
xodimlarining  ayrim  toifalarini,  tijorat  va  tadbirkorlik  qaltisliklarini 
(risklarni)  sug‘urta  qilish  bilan  bog‘liq  m unosabatlardan  iborat;
10)  K orxonalar  va  investitsiya  institutlari  o'rtasidagi  qim m atli 
qog‘ozlarni sotish va sotib olish,  investitsiyalarni joylashtirish,  xususiy- 
lashtirish  bilan  b o g iiq   munosabatlar.
Yuqorida  ta ’kidlab  o'tilgan  moliyaviy  m unosabatlarning  liar  bir 
guruhi  o ‘ziga  xos  xususiyatlariga  ega  va  q o ‘llanishi  sohasi  bo'yicha 
ajralib  turadi.  Lekin  ularning  barchasi  ikki  tom onlam a  xarakterga  ega 
b o ‘lib,  ularning  m oddiy  asosi  bo'lib,  pul  m ablag‘larining  harakati 
tashkil  etadi.
Korxonaning pul  fondlari  mablag‘larining  harakati  ustav kapitalini 
shakllantirishi  bilan  boshlanadi  va  foydani  shakllanishi,  taqsimlanishi 
h a m d a   uni  sarflanishi  bilan  tugaydi.
Korxonalar moliyasi  bajaradigan  funksiyalar umumdavlat  moliyasi 
bajaradigan  funksiyalariga  o ‘xshash  va  ular  quyidagilardan  iborat:
1)  taqsimlash  funksiyasi;
2)  nazorat  funksiyasi.
Y uqorida  qayd  etilgan  funksiyalar  o ‘zaro  bog'liq  va  bir-birini 
t o ‘ldirib  turadi.  Quyida  m oliyaning  funksiyalarini  t o ‘liq  yoritishga 
harakat  qilinadi.
U m um davlat  moliyasi  o'zining  taqsimlash  funksiyasini  m akroda- 
rajada  amalga  oshirsa,  korxonalar  moliyasi  o ‘zining  taqsimlash  funk­
siyasini mikrodarajada amalga oshiradi.  Korxonalar moliyasi taqsimlash 
funksiyasi  yordam ida  birlamchi  kapitalni  shakllantirish,  ishlab  chi- 
qarishni moliyaviy  m anbalar bilan t a ’minlash,  darom adni va moliyaviy 
resurslarni taqsimlash,  majburiyatni  o ‘z  m uddatida  ham da t o ‘liq  baja- 
rish,  x o ‘jalik  yurituvchi  subyektlar va  davlatning  manfatlarini  oqilona 
darajada  saqlab  turish  amalga  oshiriladi.  Taqsimlash  funksiyasi  orqali 
korxonaning darom adlarini taqsimlash natijasida maqsadli  pul fondlari

---

va zaxiralari shakllantiriladi.  B unday fondlarga ustav kapitali, qo'shilgan 
kapital,  zaxira  fondi,  ja m g 'a rm a   fondi,  iste’mol  fondi,  valuta  fondi 
va  boshqalarni  kiritish  mumkin.
K orxonalar  moliyasining  taqsim lash  funksiyasi  o ‘z  m ohiyatiga 
asosan  nafaqat  jarniyatning  u m u m iy   manfatlarini,  balki  o ‘z  vaqtida 
alohida olingan xo'jalik subyektlari,  t a ’sislar,  turli  aksiyadorlar,  ishchi- 
xodimlar,  kredit va sug'urta institutlarining manfatlarini  oqilona o ‘zida 
jamlashi  lozim.  Korxonalar  d o irasida  shakllantiriladigan  moliyaviy 
m ablag'larning hajmi,  kerakli  kapital  qo 'yilm alarini  m oliyalashtirish, 
aylanm a  m ablag'larni t o ‘ldirib  tu rish   va ko 'paytirish,  h a m m a  turdagi 
moliyaviy  m ajburiyatlarni  a m a lg a   o sh irish ,  ijtim oiy  x arak terd ag i 
ehtiyojlarni  t a ’minlash  im koniyatlarni  aniqlaydi.  U s h b u   faoliyatni 
amalga  oshirishda uning xo ‘ja lik -m o liy a  faoliyatini  íahlil  etish  asosiy 
aham iyatga  egadir.
Korxonalar moliyasining  n azorat  qilish  funksiyasini  obyektiv  asosi 
bo‘Iib  mahsulot  ishlab  chiqarish  va  uni  sotish,  xizm atlar  k o ‘rsatish, 
ishlarni  bajarishdagi  xarajatlarning  qiym at  to m o n d a n   hisobga  olinishi 
va  buning  natijasida  darom adlarni  shakllanishi  ham da  pul  fondlarini 
taqsimlanishini tashkil etadi.  M oliya taqsim lash  m unosabatlari sifatida 
ishlab chiqarishni moliyalashtirishni  moliya manbalari bilan t a ’minlaydi 
va  shu  asosda  u  ishlab  chiqarishning  barcha  sohalarini,  y a ’ni  ishlab 
chiqarish,  ayirboshlash,  iste’m olni  o ‘z  ichiga  oladi.  Shuni  ta ’kidlash 
lozimki,  korxonalar mahsulot ishlab  chiqarish,  ishlarni amalga oshirish, 
xizmatlar  ko‘rsatish  natijasida  kelib  tushadigan  d aro m adning  m iqdo- 
ridan  ortig'ini taqsimlay olmaydi.  Olinadigan  daro m adning  m iqdorini 
oshirish uchun esa ishlab chiqarish samaradorligini oshirish,  xarajatlarni 
kamaytirish  va  moliyaviy  resurslardan  oqilona  foydalanishga  bevosita 
bog‘liqdir.  Xuddi  shu  jarayonlarda  n azorat  funksiyasi  alohida  a h a ­
miyatga  egadir.  K orxonalar  m oliyasining  nazorat  qilish  funksiyasi 
quyidagi  yo'nalishlarda  amalga  oshiriladi:
1)  Korxonalar  tom onidan  bevosita  moliyaviy  k o ‘rsatkichlarni  h a r 
to m onlam a  tahlil  etish,  moliya  rejalarini  bajarilishi  yuzasidan  tezkor 
nazoratni olib borish,  to var-m oddiy qiym atlarini yetkazib beruvchilar, 
buyurtm achilar,  tijorat  banklari,  davlat  budjeti,  bu d jetd an   tashqari 
fondlar  va  boshqa  k o n tra g e n tla r  oldidagi  m ajb u riy atlarn i  bajarish 
jarayonida  olib  boriladi;
2)  Korxonalarning  ta ’sischilari  va  aksiyadorlari  old id a  pul  m ab- 
lag 'la rin i  s a m a ra d o rlik   b ila n   jo y la s h tiris h ,  fo y d a  to p is h   h a m d a  
dividendlar  to'lash  yuzasidagi  n azo rat  olib  boriladi;

---

3)  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Dalvat  Soliq  Q o'm itasi  vakolatidagi 
davlat  soliq  inspektorlari  to m o n id a n   budjet  va  budjetdan  tashqari 
fondlarga  soliqlar,  bojlar,  yig‘imlar  hamda  to ‘lovlarni  o ‘z  m uddatida 
t o ‘liq  to'lanishi  yuzasidan  nazorat  olib  boriladi;
4)  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Moliya Vazirligi  vakolatidagi  moliya 
b o ‘limlari  tom o n id an   o ‘zlarining  m oliya-xo‘jalik  faoliyatida  davlat 
budjeti  m ablag‘laridan  foydalanayotgan  korxonalarda  ushbu  mabla- 
g‘-larni  maqsadli  foydalanayotganligining  nazoratini  olib  boradilar;
5)  Tijorat  banklari  to m o n id an   korxonalarga  kreditlar  berish,  uni 
o ‘z vaqtida va foizi bilan qaytarilishini hamda boshqa bank xizmatlarini 
ko ‘rsatish  yuzasidan  nazorat  olib  boradilar;
6)  M ustaqil  auditorlik  firmalari  to m o n id an   korxonaning  yillik 
m oliya-xo‘jalik faoliyatini  auditorlik tekshiruvdan o'tkazish orqali olib 
boradilar.
K o rxonalar  ichidagi  moliya  nazoratini  alohida  tashkil  qilingan 
moliya  b o ‘limlari  amalga  oshiradi.  Korxonalarda  ishchi-xizmatchilar 
sonining  kamligi,  ishlab  chiqarish  hajmining  kamligi  sababli  ularda 
m oliya  n a z o ra tin i  olib  b o rish  vakolati  bosh  hisobchi  zim m asiga 
yuklatilgan.  K orxonalar  moliya-xo'jalik  faoliyatida  ijobiy  moliyaviy 
natijalarning  mavjudligi  ushbu  korxonada  moliya  nazoratini  yuqori 
darajada tashkil  etilganligidan  h am d a moliya  resurslarini  boshqarishda 
sam arador shakl va uslublardan foydalanilayotganligidan dalolat beradi. 
0 ‘z  vaqtida  buning  aksi,  korxona  moliya-xo'jalik  faoliyatida  salbiy 
moliyaviy natijalarning mavjudligi,  ushbu korxonada  moliya nazoratini 
sust  darajada  tashkil  etilganligidan  dalolat  beradi  h am d a  ushbu  holat 
korxonaning  moliyaviy  to m o n id an   «sinishi»ga  olib  kelishi  mumkin.