O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

4 .2 .  K orxonalar  moiiyasining  tashkil  etishning 
tamoyillari
K orxonaning  moliyaviy  munosabatlari  ularning  x o ‘jalik  yuritish 
faoliyati  asosida  m a ’lu m   tamoyillarga  asosan  tashkil  etiladi.  Ushbu 
tam oy illar  quyidagilardan  iborat:
—  x o ‘jalik  yuritish  faoliyatidagi  mustaqillik;
—  o ‘z - o ‘zini  moliyalashtirish;
—  m oddiy  m anfaatdorlik;
—  moliyaviy  zaxiralar  bilan  t a ’minlanganlik.
X o ‘jalik   yuritish  faoliyatidagi  mustaqillik  tam oyili  korxonaning 
moliya sohasidagi mustaqilliksiz amalga oshirilishi m um kin emas.  Ushbu

---

tam oyil  mulkchilik  shaklidan  q a t’i  nazar  barch a  xo'jalik  yurituvchi 
sub y e k tla r  o 'z la r in in g   iqtiso d iy   faoliyat  so h a sin i,  u n in g   m o liy a- 
lashtirishni  m anbalarini,  d aro m ad   olish  m aqsadida  pul  m ablag‘larini 
kapital  q o ‘yilmalariga  y o ‘naltirishni  mustaqil  tarz d a   belgilashlarida 
arnalga oshiriladi.  Ushbu faoliyatning asosiy maqsadi xo ‘jal;k yurituvchi 
s u b y e k tla r   i s h c h i - x o d i m l a r i n i n g   m o d d iy   f a r o v o n l ig i n i   y a n a d a  
oshirishdan  iborat  b o ‘ladi.
Bozor  munosabatlari  korxonalardan  iste’m olchilarning  talablariga 
asosan sam aradorva oqilona ishlab chiqarishni tashkil etishga,  mahsulot 
va xizm atlarning sifatini oshirishga undaydi.  K orxonalar o ‘z faoliyatida 
q o ‘shim cha darom ad olish  u c h u n   asosiy faoliyatdan  tashqari  qimm atli 
qog‘ozlar  bozorida  davlat,  boshqa  xo ‘jalik  subyektlarining  qimm atli 
qog‘ozlariga  qisqa va  uzoq  m uddatli  investitsiyalar  qilishlari  m um kin.
Shuni  t a ’kidlash  lozimki,  korxonalarning  x o‘jalik  yuritish  faoliya- 
tidagi  mutloq  mustaqillik to ‘g ‘risida fikr yuritish  m u m k in  em as,  chunki 
vakolatli  davlat  organlari  to m o n id an   ularning  faoliyat  yuritishlarining 
ayrim  tom onlari  qonun  asosida  tartibga  solinib  turiladi.  M asalan, 
korxonalar va turli  darajadagi  budjetlar o'rtasidagi  o ‘zaro  m unosabatlar 
q onun  asosida  q a t’iy  belgilab  q o ‘yiladi.  M ulkchilik  shaklidan  q a t’i 
nazar  barcha  korxonalar  o ‘z  faoliyati  asosida  q o n u n   asosida  berilgan 
soliqlami,  o ‘rnatilgan  stavkalarda  t o ‘lab  borib  turli  darajadagi  budjet- 
larni  shakllantiradi.  Davlat  tom o n id an   korxonalar u c h u n   amortizatsiya 
siyosatini  belgilaydi.  Aksiyadorlik  jam iyatlari  u c h u n   esa  moliyaviy 
zaxiralarni  tashkil  etish  va  ularning  miqdori  q o n u n a n   belgilanadi.
0 ‘z - o ‘zini  m oliyalashtirish  tam oyilini  am alga  oshirish  x o ‘jalik 
yurituvchi  subyektlarning  tadbirkorlik faoliyatining asosiy shartlaridan 
kelib  chiqadi.  0 ‘z -o ‘zini  moliyalashtirish tamoyili  k o rxonalar to m o n i­
dan  m ahsulot  ishlab  chiqarish  va  uni  sotish,  ishlarni  bajarish  va 
xizmatlar ko'rsatish xarajatlarini  to 'liq  qoplash,  ishlab  chiqarishni shax- 
siy  pul  m ablag‘lari  bilan  t a ’m inlash  ham da  zaru r  boMganda  tijorat 
banklari  kreditlaridan  foydalanishni  anglatadi.
Iqtisodiyotni  rivojlangan  m am lakatlarida  ko rx o n an in g   o ‘z - o ‘zini 
moliyalashtirish sohasida ularni shaxsiy mablag‘lari ju d a  yuqori  darajada 
ya’ni  70%  dan ortig‘ini tashkil  etadi.  Korxonalar faoliyatining  m oliya- 
lashtirishni asosiy shaxsiy m anbalariga foyda,  am ortizatsiya ajratm alari 
va  t a ’mirlash ja m g ‘armalari  kiritiladi.
M oddiy  manfaatdorlik  tam oyilining  obyektiv  zarurligi  m ulkchilik 
shaklidan  q a t’i  nazar  barcha  korxonalarning  pirovard  m aqsadi  b o ‘lib 
d a ro m a d   topishligidan  kelib  chiq ad i.  K o rx o n a la r  t o m o n i d a n   o ‘z

---

faoliyatining  ijobiy  natijalariga  erishishlikdagi  m anfaatdorlik  nafaqat 
uni  ishtirokchilari  uchun   emas,  shu  jum ladan  davlat  h am   m anfaat- 
dordir.  Korxonalam ing ishchi-xodimlari doirasida ushbu tamoyil yuqori 
darajadagi  ish  haqi  miqdori  bilan  amalga  oshiriladi.
M o d d iy   m a n fa a td o rlik   tam o y ili  k orxonalar  m iq y o sid a   davlat 
to m o n id an   oqilona  soliq  siyosatini  olib  borishi  natijasida  ularning 
faoliyatini  q o ‘llab-quw atlash,  ishlab  chiqarishni  kengaytirish  uch u n  
iqtisodiy  sh a rt-sh a ro itla r  yaratish  va  pirovard  natijada  d aro m ad n i 
ko'paytirish  bilan  amalga  oshiriladi.
Korxonalar  tom onidan  ushbu  tamoyilni  amalga  oshirilishi  yangi 
yaratilgan  qiymat,  shaxsiy  kapital  o'rtasida  oqilona  taqsim otni  olib 
borish  va ja m g ‘arm a  ham da  iste’m ol  fondlarini  shakllantirish  asosida 
yuzaga  chiqadi.  Davlatning  manfaatdorligi  esa  korxonalar  faoliyatida 
rentabellikni  t a ’minlash,  ishlab  chiqarishni  o ‘sishi  va  soliq  intizomiga 
qat’iy rioya etishliklari  asosida yuzaga chiqadi.  Ushbu tamoyilni  amalga 
oshirishda  korxonalar  faoliyatida  m oliya-xo‘jalik  yuritish  va  uning 
pirovard  natijalari  ham da  shaxsiy  kapital  saqlashlari  u c h u n   moddiy 
javobgarlikning mavjudligi  bilan am alga oshiriladi.  M oddiy javobgarlik 
uchun moliyaviy usullar Respublika qonunchiligi asosida tartibga solinib 
turiladi  va  amalga  oshiriladi.  X o ‘jalik  yuritish  faoliyatida  shartnom a 
majburiyatlarini, t o ‘lov intizom ini,  soliq qonunchiligini buzgan  korxo­
nalar u c h u n   turli  moliyaviy  cho ralar  q o ‘llanishi  mumkin.  Rentabelsiz 
faoliyat k o ‘rsatayotgan  korxonalar u ch u n   esa ular o ‘z  majburiyatlariga 
j a v o b   b e ra   o lm a y d ig a n   h o l a t la r d a   dav lat  o rg a n la ri  to m o n i d a n  
bankrotlik jarayoni  qoMlaniladi.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Soliq  Kodeksiga  asosan  amaldagi  soliq 
qonunchiligini  buzgan  korxonalam ing  rahbarlariga nisbatan  m a ’muriy 
javobgarlik ko'zda tutilgan korxonaning ishchi-xodimlari u c h u n  mehnat 
intizom ini buzgan,  ishlab  chiqarishda brakka yo ‘l  qo'yilgan  holatlarda 
m ukofotdan m ahrum  qilish,  ish haqidan ushlab qolish,  zarur holatlarda 
is h d a n   b o ‘s h a tis h   k o ‘z d a   t u ti lg a n .  U s h b u   y o 'n a li s h   j u d a   k o ‘p 
korxonalarda  amaliyotga  kiritilgan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalaming tadbirkorlik faoliyatida 
m a ’lum  qaltisliklar (risklar) tufayli biznes uchun qo'yilgan  mablag‘larni 
q a y tm a slig i  h o la tla r in in g   m a v ju d lig i  u la r  to m o n i d a n   m oliyaviy 
zaxiralarni  tashkil  etishlarini  talab  etadi.  Hozirgi  sharoitda  barcha 
qaltisliklar o ‘z nom idan va o ‘z hisobidan ixtiyoriy ravishda o ‘z faoliya­
tini  olib borayotgan tadbirkorlar zimmasiga tushadi.  Xaridorlar uch u n  
iqtisodiy  raqobat  shart-sharoitlarida  tadbirkorlar  b a ’zi  holatlarda  o ‘z

---

m ahsulotlarini,  xizm atlarini  old ind an   to 'lo v siz   yetkazib  beradilar. 
Korxonalar tom onidan qimmatli qog'ozlarga qilgan kapital q o ‘yilmalari 
nafaqat daromad keltirishi balki kapitalni y o‘qotish qaltisligi bilan bog‘liq.
N ihoyat,  korxonalar to m onidan  ishlab  chiqilgan  iqtisodiy  dastur- 
larda  samarasiz  hisob-kitoblar  ham   mavjud.  Bu  salbiy  holatlarning 
oldini olish, juda zarur holatlarda m oliyaviyjihatdan qo'llab-quw atlash 
u c h u n   moliyaviy  zaxiralarni  tashkil  etish  zaruriyati  yuzaga  chiqadi.
Mulkchilik  shaklidan  q a t’i  nazar  barcha  korxonalar  budjetga  va 
b u djetdan  tashqari  fondlarga  barch a  soliqlar,  m ajburiy  to 'lo v la rn i 
toMagandan qolgan sof foyda hisobidan  moliyaviy zaxiralarni shakllan- 
tirishlari  mumkin. Aksiyadorlik jamiyatlari u c h u n   esa imtiyozli aksiya- 
larga  dividend  to'lashlari  uchun  moliyaviy  zaxiralarni  shakllantirish 
q o n u n d a   belgilab  qo'yilgan.
Hozirgi vaqtda amaliyotda ko‘plab  korxonalar o'zlarining moliyaviy 
imkoniyatlarini cheklanganligi sababli barqaror moliyaviy holatni saqlab 
turishlari  uchun  kerakli  m iqdorda  moliyaviy  zaxiralarni  tashkil  eta 
olmayaptilar.
Yuqorida  ta ’kidlab  o ‘tgan  korxonalar  m oliyasining  tashkil  etuvchi 
tam oyillar doimiy ravishda va uzviy bog‘liqlikda rivojlanishdadir.  Ishlab 
chiqarishning  rivojlanishi,  ishchi  kuchlarining  holati,  iqtisodiy  shart- 
sharoitlarning o ‘zgarishiga asosan tam oyillarining turlarini  am aliyotda 
qanday  miqdorda,  qaysi  shakl  ham da  usullarda  qoMlanishiga  bevosita 
t a ’sir  ko ‘rsatadi.