Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

3. Foiz va   unga   ta’sir  etuvchi  omillar. 
 
Rivojlangan  bozor  xo’jaligida ssuda  kapitali  bozori vujudga  keladi. Bu  
bozorda  alohida  tovar-kapital oldi-sotdi qilinadi. Bunda pul qo’shimcha fazilat 
foyda keltirishga ega  bo’ladi. U ishlatib turishga berilar ekan, egasiga  avvalgi 
miqdoriga qaraganda  belgilangan  foiz darajasida  ko’payib shartlashilgan muddatda 
qaytib keladi. Bozorga chiqarilgan pulining narxi protsent bo’ladi. Bu uning ma’lum 
ehtiyojni  qondirish uchun pulning xossasidan foydalanganligi  uchun  beriladigan  
xaq  bo’ladi. Foiz darajasi  yoki  miqdori  avvaldan  belgilanadi. U ssuda protsenti  
hamda  bank  protsentidan  iborat. Mijozlar odatda o’z  pullarini bankka  qo’yar 
ekanlar unga foiz olishadi. Bu bankning pul egalariga to’laydigan  foizi bo’lib, uni 
bank   protsenti  deb  ataladi. 
U  yuqori  bo’lsa pulni bankda saqlovchi  mijozlar  ko’payadi, kamaysa  
aksincha.  
      Daromad (protsent) summasi 
                            Bank  protsent =                                                       100%     
                Qarz miqdori 
 
Aytaylik  mijoz o’z  pulini bankka  qo’yib  qarzga bergan kapitali 50000 so’m  
bo’lsin. 5000 so’m  daromad  olsin  u  holda  yillik  bank  protsenti 10% ni  tashkil  
etadi. Bankdan  qarz  oluvchi ssuda  protsenti to’laydi. har bir ssuda oluvchini olgan  
qarzi  unga  qanchaga tushishi qiziqtiradi. Uni quyidagicha hisoblab chiqarish 
mumkin:  

---

 
125
r = kr x r’ x t; 
 
r-ssuda  uchun  to’langan  umumiy  foiz.                                                  
 
kr- qarz  miqdori;                                                                                         
 
r’-protsentning  yillik  miqdori;                                                                  
 
t - kredit  berilgan  vaqt.              
Aytaylik,  “Zamin bank” Fermerga 200 ming  so’m, 14% yillik  protsent  
hisobidan  yarim  yilga  qarz berdi. Fermer  xo’jaligi  kredit uchun  qancha  haq  
to’lashi kerak? Ssuda  foizi  quyidagicha  bo’ladi:                 
            r = 200*14*6/12=14000.  
Demak,  fermer 200 ming  so’mni 106 ming so’m  qilib  qaytarishi  kerak. 
Odatda ssuda foizi  bank  protsentiga  nisbatan  yuqori  belgilanadi. Bu bank 
xarajatlarini  qoplash  va  daromad  olish  imkonini beradi. Bankning  oladigan   
protsenti  bilan  beradigan protsenti  o’rtasidagi  farq   
marja   
deyiladi. Bu  erda  
shunday savol  tug’iladi, qanday  manba  hisobiga  to’lanadigan  protsent  qoplanadi? 
Qarzga  olingan  pul  kapital  sifatida  ishlatiladi, ya’ni  foyda  olish nazarda 
tutiladi. Pul egasi mulkdor sifatida shu  pulni  ishlatib olingan foydaning bir  qismini  
talab  qiladi.  Shunday  qilib,  protsent  qarz pulini ishlatib olingan daromaddan 
qoplanadi. Buni A.Smit o’zining «Odamlar boyligi..”  asarida  ko’rsatib o’tgan. 
Qarz  puli  iste’mol  uchun  ishlatilsa, foiz  daromadning  bir  qismi  
bo’lmaydi (chunki  daromadning  o’zi  yo’q),  u  qarzdorning  kelajakda  iste’mol  
uchun  mablag’idan  qoplanadi.  Agar tadbirkor 200 ming so’m olib  ishlab  chiqarish  
yoki  savdoga  ishlatsa  14000 so’m  protsent  to’lasa  uni   foydasidan  qoplanadi,  
agar  iste’molchi mebel xarid  qilsa 14000 so’mni  ish  haqidan  to’laydi. 
Bankning  yalpi  foydasi  uni  o’tkazgan   barcha   operatsiyalaridan  olingan   
daromadi   bo’lib,  uning   xarajatlari  (bank xodimlariga  ish  haqi,  amortizatsiya,  
bank   binosini   saqlash   xarajatlari,  kantselyariya   xarajatlari  va  boshqalar)  
qoplanganidan   qolgan  qismi  bankning   sof   foydasi   hisoblanadi.