|
1.4. Tasviriy saiTatning asosiy qonun-qoidalari
Perspektiva qonuni.
Yosh rassomlami narsani o‘ziga qarab, xotira
va tasawurdan rasm chizishga oMgatishda realistik tasviriy saiTat
qonun-qoidalarini nazariy asoslarini bihshlari katta ahamiyatga ega.
Buyum tekisligida jismni haqqoniy tasvirlash uchun, uning
bizga koMinib turgan qismi, undagi xos boMgan quyidagi barcha
xarakterli jihatlari va xususiyatlarini tasawur etish lozim:
1. Konstmksiya jihatdan tuzlishi.
2. Nisbati.
3. Hajmi.
4. Qanday materialga ega ekarhigi.
5. Fazodajoylashuvi.
Bizni oMab turgan atrofimizdagi barcha buyumlar tasviriy
saiTatning asosiy qonunlaridan biri boMgan perspektiv qisqarishga
rr
o
17
ega. Tasvirlanayotgan buyumlar, ushbu buyumning qaysi tomo-
nidan tasvirlanishidan qatiy nazar (uzoqdan, yaqindan, yuqoridan,
pastdan, to ‘g‘ridan yoki chekkadan), chizuvchiga perspektiv
o‘zgarib ko‘rinadi. Masalan, kubni u yoki bu tomonga burib, uning
tomonlarini chizuvchiga perspektiv o‘zgarib ko‘rinishini kuzatamiz.
8-rasmda temiryo‘llar, simyog‘ochlar va kenglikdagi boshqa shakl-
larning bizdan uzoqlashgan sari kichrayib, bir nuqtada tutashishini
ko‘rishimiz mumkin. Hayotda, garchi, bu o‘zaro parallel bo‘lgan
relslar hech qachon uchrashmasa-da, perspektiva qonuniga binoan,
ular bizdan uzoqlashgan sari, bu holatni ko‘ramiz. Bu perspektiva
qonuniga asosan sodir bo‘ladi.
8-rasm.
Ko‘chaning o‘rtasidan keta turib, derazalar, yo‘l chetidagi
daraxtlarga qarasak, ular xuddi qisqarib borayotgandek. Aslida esa,
ulaming o‘lchami o‘zgarmaydi. Uzoq masofalarda juda katta hajmdagi
jismlar ham kichrayib, noaniq belgilar, chiziqlar va b o ‘laklar
shakhda ko‘rinadi. Jismlaming bunday o‘zgarishi ma’lum qonunlarga
b o ‘ysunadi. Ushbu qonunlar insonning ko‘rish qobiliyatiga,
jismlarning masofa o‘zgarishi, qisqarishi natijasida vujudga keladi.
Bularni tasviriy san’atda
perspektiva qonuni,
deb ataladi.
18
Bizning jism haqidagi tasawurlarimiz, o‘sha jisrnni kuzatayotgan
paytimizdagi shart-sharoitlar (masofa, hajm, havo o‘zgarishi, yil
fash vaboshq.) asosida o‘zgaradi. Jismlar shakhning ko‘z o‘ngimizda
o‘zgarishi — perspektiva qonunlariga bo‘ysunadi. Olisdagi jismlar
shaklining perspektiv qisqarishi qadimdan m a’lum bo‘lib, Uyg‘o-
nish davridayoq, buynk tasviriy san’at namoyandalaridan Leo-
nardo da Vinchi o ‘zining «Surat haqida uch kitob» asarida chiziqli
hamda fazoviy perspektiva qonunlari to ‘g‘risida fikr bildirib o‘tgan
edi. Ushbu qonunning nazariy jihatdan rivojlanishi nemis rassomi
va nazariyotchisi Albrext Dyurer nomi bilan ham bog‘liq.
Quyida jismlarning perspektiv qisqarishi uchun o‘ta muhim
bo‘lgan qonun-qoidalarni ko‘rib chiqamiz. Buning uchun, eng
awalo, ko‘rish organimiz haqida malumotga egabo‘lishimiz lozim.
M alum ki, yorug‘lik nurlari ko‘z qorachig‘i orqah ichkariga kiradi,
gavhardan ikki taraflama qavariq linza orqali o ‘tib, ko‘zning
to ‘rsimon muguz pardasiga tushadi. Ushbu pardaning eng mayda
kolbalari asablarning ta ’sirlanishini yuzaga keltiradi va uni bosh
miyaga uzatadi, buning natijasida biz yomg‘likni his etamiz. Yomg‘lik
nurlari ko‘zga konus shaklidagi nur holatida kiradi.
Masofa, jism masshtabining o ‘zgarishi, jismning ko‘zdan
uzoqlashishi bilan faqatgina uning kengligi va balandhgi emas, balki
chuqurligi ham o ‘zgaradi. Shuningdek, jism balandligi va hajmi
ham kenglikning o ‘zgarishi natijasida kichrayadi. Shuning uchun
olisdagi jism hajmi yaqindagi jism hajmiga nisbatan noaniq bo‘lib
ko‘rinadi. Ko‘zdanjuda ham olislashib ketganida jismlar umuman
kichrayib ufq chizig‘ida bir chiziq holda tekis bo‘lib ko‘rinadi.
Jismlar kichrayishi bilan ular o‘rtasidagi masofa ham kamayadi.
Uzoqdagi narsalar xuddi yaqinlashib qolgandek va ularni ajratib
turgan bo‘shliq — masofa g‘oyib bo‘lgandek tuyuladi. Jismlar va
ko‘z o‘rtasidagi masofa yanada ortganida, jismlar bir-birlari bilan
bir nuqtaga birlashib ketadi. 9-rasmda masshtab haqida m alum ot
berilgan. Bunda inson qomatining masshtab o ‘zgarishi bilan
perspektivadagi tasviri qanday qisqarishi ko‘rsatilgan.
Jismlar shaklining qisqarishini aniq va ravshan ko‘rsatib berish
uchun, o‘zimizdan biroz uzoqroqqa to ‘g‘ri burchakh oyna bolagini
joylashtiramiz va u orqali jism yoki jismlar guruhini kuzatamiz.
Jismdan kelayotgan nur ko‘zimiz to ‘r pardasiga tushishdan oldin,
tomoshabin va jism o ‘rtasida joylashgan oyna yuzasidan m a’lum
19
9-rasm.
nuqtalarda o £tishi lozim. Boshimiz holatini o £zgartirmasdan,
ko£rinayotgan jism konturi bo£yicha oynaga tush yoki siyoh bilan
chizamiz. Oynada to £g£ri perspektiv tasvir hosil bo£ladi. Ushbu
holatda oyna
Do'stlaringiz bilan baham: |
