Kasb-hunar ta’limi markazi botir boymetov qalamtasvir

rasm  chizish  yuzasi
  bo£lib  xizmat  qiladi.  Tasviriy 
san’atdagi  bu jarayonni  o£tmishda  buyuk  rassom  olimlar  amaliy 
jihatdan  isbotlashgan.
Albrext  Dyurer  (suratda)  perspektiv  rasm  chizish  moslama- 
sidan  foydalanib,  tasvir  bajarmoqda.  Bunda  tasvir  yuzasi  bo£lib 
oyna xizmat qilgan (1525-yil).
Jismning  joylashgan  o£rniga  (ko£zdan  balandda  yoki  pastda, 
bizdan  olisda  yoki yaqinda)  va burilish darajasiga  ko£ra, jismning 
ko£zga  ko£rinadigan  qismi  o £zgaradi.  Jismni  ko£zdan  yiroq- 
lashtirilishi,  uning  hajmining  kichrayib  borishiga  olib  keladi. 
Gorizontal chiziqlar (yo£lak chetlari, temiryo£llar va h.k.) ko£zdan 
uzoqlashib, insonning ko£zi oldida joylashgan sharth tekislik tomon
20

---

10-rasm.
harakatlanadi: ko£zdan balandda bo£lgan jismlar balanddan pastga 
tomon,  ko£zdan  pastda  bo£lganlari  esa,  pastdan  yuqoriga  tomon 
kichrayadi.  Parallel gorizontal chiziqlar olislashganida nafaqat bir- 
birlariga yaqinlashadilar, balki bir nuqtada birlashadilar.  10-rasmda 
xona ichining perspektiv ko£rinishi tasvirlangan. Bunda xona ichidagi 
jihozlar,  xona  devorlari  va  boshqalarning  perspektiva  qonuniga 
asosan,  qisqarib  ko£rinish  chizmasi berilgan.
Ufq chizig‘i
 deb, ko£zimiz balandligida o £tadigan nurga aytiladi. 
Buni aniqlash uchun qog£ozni olib, uni gorizontal holatda ko£zimiz 
darajasigacha ko£tarib ufq chizig£ini aniqlashimiz mumkin.  Buyum 
chizuvchiga uch holatda ko£rinishi mumkin:
• ufq  chizig£idan  yuqorida;
• ufq  chizig£idan  pastda;
• ko£zimiz nuri balandligida (ufq chizig£i balandligi darajasida).
Tabiatdagi  barcha  shakllarning  rasmini  chizishda,  ularni  ufq 
chizig£iga  nisbatan joylashuvini  aniqlash  muhimdir.  Ufq  chizig£i 
kuzatuvchi ko£zi darajasida joylashadi, shuning uchun rassomning 
holati  o £zgargach,  ufq  chizig£ining joylashuvi  ham  o £zgaradi  (tik 
turib,  o £tirib  va  h.k.).  Jism  ufq  chizig£i  hisobga  olingan  holda 
tasvirlanganda,  jismning  ko£rinadigan  qismi  o £zgarib  turadi:  ufq
21

---

chizig‘idan  yuqorida  joylashgan  jismlar  kuzatilganda,  ularning 
pastki  qismi,  gorizontdan  pastda  joylashganlarining  esa,  yuqori 
qismi ko‘rinadi.  11-rasm, 
a,  b,
  r/larda uyning ufq chizig‘iga nisbatan 
turli  holatlariga  asosan  ko‘rinishi  ko‘rsatilgan: 
a
—ufq  chizig‘i 
balandligida; 
b
—ufq  chizig‘idan  yuqorida; 
d—
 ufq  chizig‘idan 
pastdagi  ko‘rinislilar.
e
11-rasm.
22

---

Hajmdor jismlami qog‘ozda to ‘g‘ri tasvirlash uchun,  awalam- 
bor, geometrik shakllarning perspektiv tuzilishini o‘rganib chiqish 
lozim. Bunda asosiy geometrik shakllar — kub, sihndr, shar, prizma 
va boshqa shakllar asos bo‘lib xizmat qilgan holda eng oddiy shakllar 
hisoblanadi.  Eng murakkab jismlaming konstmksiyasi ham oddiy 
jismlaming  tuzilishidan  vujudga  keladi.  Sodda  shakllar  misolida 
jismlaming  perspetkiv  tuzilishi  qonunini  osonlikcha  o‘zlashtirish 
mumkin.  Oddiy  geometrik  shakllarni  perspektiv  qoida  asosida 
chizishni  to ‘liq  o‘zlashtirish,  tabiatdagi  har  qanday jismni  hech 
qanday qiyinchiliklarsiz  chizish imkonini beradi.  Ufq chizig‘i har 
doim ko‘zimiz nuri balandligidan o‘tadi. Agar biz yuqoriga chiqsak, 
u  biz  bilan  ko‘tariladi,  pastga  tushsak,  ufq  chizig‘i  ham  pastda 
kuzatiladi.  11-rasm, 
e
 da oddiy geometrik shakllardan biri bo‘lgan 
kvadrat va kubning ufq chizig‘idan pastda joylashgan holati va undagi 
perspektiv  o‘zgarishlarini  ko‘rishimiz  mumkin.
Uch o‘lchamli jismni qog‘ozda tasvirlash tamoyillarini egallash 
uchun,  turli jismlami  bir  necha  bor  ufq  chizig‘iga  nisbatan  turli 
joylashtirib,  shuningdek,  rassomga  nisbatan  rasm larni  turli 
burchaklarda burib chizish muhim .