Kasb-hunar ta’limi markazi botir boymetov qalamtasvir

1.5.  Tasviriy  san’at  texnologiyalari:  materiallar, jihozlar va
 
ularni  rasm  chizishda qo6llash
Tasvir  qogcozda,  kartonda,  maxsus  qoplama  berib  ishlov 
berilgan (gruntovka qilingan) mato va h.k.larda bajarilishi mumkin. 
Ushbu materiahardan eng qulayi qogcoz. Qogcozning kocpgina turlari 
mavjud. Rasm chizish uchun yaxshi zichlangan, yelimga tocydirilgan 
qogcoz turlari — vatman,  yarim vatman,  qalamchilik qogcozi qocl 
keladi.  Ushbu qogcozlar qalam chiziqlarini o cchirgcich yordamida 
kocp  marotaba  o cchirishga  m ocljallangan.  Yumshoq  va  yaxshi 
yelimlanmagan  qogcozlarning  ustki  qatlami  o cchirgcich  ishla- 
tilganida buziladi va qogcozning ustki qismi kocchib ketadi.  Rasm 
qogcozi zich boclish bilan birgalikda, biroz dagcalroq ham boclishi 
kerak.  Shunda qalamni qogcoz ustida yengil yurgizib,  yumshoq iz 
qoldirish mumkin.
Qogcoz sifati uning mustahkamhgiga, tashqi tuzihshiga va tusiga 
(rangiga)  qarab  belgilanadi.  Tuzilishi  jihatiga  kocra,  qogcozlarni 
tekis,  qavariqli va tukli yuzali qogcozlarga ajratish mumkin.  Tekis 
qogcozlar  turiga  karton,  bocrlangan  qogcozilar  mansub.  Qavariq 
yuzali  qogcozlarga  esa,  masalan,  vatman,  yarim vatman,  qalam- 
chihk qogcozi kiradi; tukli qogcozlar — kartonning alohida turlariga 
muqova qogcozlari  kiradi.  Shuningdek,  qogcozlarni  rangiga kocra 
tanlash  ham  muhim:  qogcoz  rangi  qanchalik  och  boclsa,  unda 
turli xil ranglarni  ifodalash imkoniyati shunchalik yuqori boTadi. 
Odatda,  rasm chizish uchun oq rangdagi qogcoz ishlatiladi,  ammo 
ba’zan  unga  kulrang  va  boshqa  ranglar  uygcunlashtiriladi.  Tusli 
qogcozni rangdor qilish va unga tus jihatdan mos keladigan tasvirlar 
bajarish  uchun  uning  yuzasi  enli,  yumshoq  mayin  m ocyqalam 
yordamida  suyultirilgan  akvarel,  sous,  achchiq  choy  yoki  qahva 
bilan bir xil  qatlamda  qoplanadi.  Rasm  chizish  uchun  eng  qulay 
qogcoz  bu  yarim  vatman  hisoblanadi.  Yarim  vatman  boTmagan 
taqdirda esa, kerakh oTchamdagi albom ishlatish maqsadga muvohq.
Yoshlami rasm chizishga ocrgatishda dastlab oddiy qora qalamdan 
foydalanish  lozim.  Chunki  oddiy  qora  qalamlar  bilan  buyum 
hajmini  to cla-tockis  bajarishga  o crgatilgandagina  keyingi  mu- 
rakkabroq vazifalarni oson egallashga yordam beradi.  Tarkibidagi 
bocyoq  moddasiga  kocra,  qalamlar  graht,  «PeTyinb»,  «Italyan», 
rangh va boshqa turdagilarga boclinadi.
Ocquv  mashgculotlarida  kocproq  grahtli  qalamlar  ishlatiladi.
31

---

Yuqori  sifatli  grafit  qalam  qog‘oz  ustida  yengil  harakatlanadi  va 
o‘rta bosimda sinmaydi.  Odatda, uning ustida prizma (qirrali) yoki 
silindr  shaklidagi  yog‘och  qoplam  bo‘ladi.  Yosh  rassom  uchun 
prizmasimon  qalamlar mos  keladi.
Grafitli qalamlar qattiqligiga ko‘ra,  yurnshoq  (M),  o‘rta (TM) 
va qattiq (T) turlariga bo‘linadi. Yanada yurnshoqroq yoki yanada 
qattiqroq  qalamlar  o‘sib  boruvchi  raqamlar  bilan  belgilanadi: 
M,  2M,  3M,  4M  va  hokazolarga  yoki  T,  2T,  3T  «qattiq»larga 
ajratiladi.  Shuningdek, qalamlaming quyidagi xalqaro belgilari ham 
mavjud:  yurnshoq  —  B,  HB  —  o‘rta,  H  —  qattiq.
Rassomlar,  odatda,  yurnshoq  qalamdan foydalanadilar:  qalam 
qog‘oz  yuzasida  yengil  harakatlantirilganida  yaxshi  chizadi. 
Shuningdek,  yurnshoq  qalam  yosh  rassomlarga  ko‘plab  qiyin- 
chiliklar tug‘dirishi mumkin. Yumshoq qalamlar osonlikcha sinadi 
va  qisqa  vaqtda  grifeli  o‘tmaslashadi,  yosh  rassom  uchun  uni 
o‘tkirlash,  ko‘nikma hosil bo‘lgunicha, biroz qiyin kechadi. Amaliy 
ish  tajribasiga  ega  bo‘lmagan  yoshlar  ushbu  qalamlarda  shtrix 
chizganlarida,  u juda  qalinlashib,  qorayib  ketadi  va  u  har  yerga 
surkalib  qog‘ozni  xunuklashtirib  yuboradi.  Bunday  hollarda  eng 
yaxshisi TM,  M va 2  M  qalamlaridan foydalanish kerak.
Grafitli qalamning kamchiliklaridan biri, bu — uning yaltirashi. 
U butun ish jarayonida bihnib turadi va grafit qattiqroq botirilganda, 
qog‘ozga o‘chirg‘ichda ketmaydigan iz tushadi.  Bundan tashqari, 
eng  yurnshoq  grafitda ham ton berish xususiyati bo‘ladi.
Oddiy grafitli  qalamlardan tashqari  rassomlar  maxsus  qalam- 
lardan  —  «Herpo»,  «PeTyniL»,  zichlangan  va  zichlanmagan 
ko‘mir,  sangina va  sousdan ham foydalanadilar.  «Herpo»  qalami 
qog‘ozda to ‘q qora iz qoldiradi,  u yurnshoq va nisbatan chidamli; 
ushbu  qalam yordamida  chizilgan  suratlar o‘z ta ’sir kuchiga  ega, 
ammo  «Herpo»  qalam ining  ham   kam chiliklari  mavjud:  u 
o‘chirg‘ichda juda yomon o‘chiriladi, shuning uchun ham bu qalam 
turi  yosh  rassomlarga  mos  kelmaydi.  Rassomlar  «PcTyrub»  yoki 
«Italyan»  qalami bilan ishlashni  m a’qul  ko‘rishadi.  Ushbu  qalam 
yordamida  ko‘plab  mashhur  rassomlar  ajoyib  san’at  asarlarini 
yaratishgan.  U  qog‘ozga  baxmalsimon  tus  beradi,  o‘chirg‘ich  va 
mato  yordamida  yaxshi  o‘chiriladi;  uning  yordamida  bir  tusdan 
ikkinchi tusga juda nozikhk va ohistalik bilan o‘tish mumkin. Ammo 
bunday  qalamlar  bilan  ishlash  uchun  rassomda  yuqori  bilim  va
32

---

malaka bo‘lishi  kerak.  Qalam juda  m o‘rt,  shuning  uchun  undan 
tajribasiz  qo‘llar  foydalansa,  tezda  yoyilib,  sinib  ketadi.
Shuningdek,  uzunligi  taxminan  10  santimetr  bo‘lgan,  uzun 
cho‘p  holatiga  keltirilgan  ko‘mir  ham  samarali  ish  quroli  hisob- 
lanadi. Ko‘mir — ishlash uchun juda qulay material, shuning uchun 
rassomlar ba’zan uni eng sifatli qalamdan ham afzal ko‘rishadi.  U 
bilan juda sifatsiz muqova qog‘oziga ham chizish mumkin.  Chunki 
noto‘g‘ri  chizilgan  chiziqlami  o‘chirish  uchun  qog‘ozni  toza  va 
qum q  mato  bilan  qoqib  yuborish  kifoya. K o‘mir  tayoqchasini 
qo‘lda yengil ushlab,  bosmasdan  qog‘oz bo‘ylab  yurgizilganida u 
mayin,  bilinar-bilinmas iz  qoldiradi;  to ‘q tusni hosil qilish uchun 
ko‘mimi (qattiq bosmasdan) ko‘p marta ustma-ust yurgizish tavsiya 
etiladi. Ingichka chiziqlami chizish uchun ko‘mimi dag‘alroq yuzaga 
yonboshlatib,  ishqalash  orqali  uchli  qilish  mumkin.  K o‘mir, 
odatda,  katta  rasmlar  ishlanganida,  karton  yoki  matoda  yara- 
tiladigan  asarlaming  dastlabki  qoralama  va  chizgilarini  (odatda, 
rassomlar  uni  kartina  uchun  bajarilgan  karton,  deb  ataydilar) 
chizishda hamda rangtasvir asarlami boshlang‘ich kompozitsiyasini 
yaratish jarayonida va boshqa hollarda qo‘llanadi.
Ko ‘mir
 yoki 
«Italyan»
  qalami  yordamida  chizilgan  tasvirlami 
uzoq  saqlash  uchun  rasm  tayyor  bo‘lganidan  so‘ng,  uni  maxsus 
qorishma  —  fiksativ  yordamida  mustahkamlash  kerak.  Buning 
uchun, rasm ustiga oddiy shirin suv purkaladi.  Sangina zichlangan 
ko‘mir qalamchasiga o‘xshab ketadi,  ammo rangi qizg‘ish-jigarrang 
bo‘ladi. Ushbu ajoyib ish quroli rasmga baxmalga o‘xshash chiroyli, 
qizg‘ish-jigarrang tus beradi, o‘chirg‘ichda nisbatan oson o‘chiriladi. 
Sagina bilan  ishlash  uchun  «Italyan»  qalami  kabi,  m a’lum bilim 
va mahorat talab etiladi.
Sous  —
  zichlangan  qorakuyadan  tayyorlangan  va  maxsus 
qog‘ozga o‘ralgan qalin,  qisqa qalamchalar.  Sous bilan ishlash juda 
mushkul va faqat mahoratli rassomlargina buning uddasidan chiqa 
olishadi.
Sous bilan ishlash uchun chidamli va biroz dag‘al yuzali qog‘oz 
kerak.  Qog‘oz qalamning raqami va turiga ko‘ra tanlanadi.  Grifel 
qanchalik yurnshoq bo‘lsa,  qog‘oz yuzasining fakturasi shunchalik 
notekis, bo‘rtmali bo‘lishi kerak.  «PcTymb» va «Herpo» qalamlari 
bilan  yarim vatmanda,  grafitli  qalamlar bilan  esa,  yarim vatman 
va  qalam chilik  qog‘ozlarida  ishlash  qulay.  M ashg‘ulotlarda
33

---

chiziladigan rasmlar, odatda, grafitli