Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

87

IV bob.

 Davlatning

shakllari

XX asrning boshlarida ancha keng tarqalgan edi (jumladan, Germaniya bir-

lashtirilgandan keyin 1871-yilda qabul qilingan Konstitutsiya bo‘yicha shunday 

boshqaruv shakllangan edi). Bugun rivojlangan G‘arb mamlakatlarida boshqa-

ruvning bunday shakli mavjud emas. Faqat Lixtenshteyn bundan mustasno 

bo‘lib, 1921-yilgi Konstitutsiyaga bu yerda 2003-yilda o‘zgartirishlar kiritilgan. 

Yaqin Sharqning bir necha mamlakatlarida, masalan, Iordaniya va Marokashda 

esa, dualistik monarxiya hali ham mavjud.

Dualistik monarxiyalarda saylanadigan vakillik organi – parlament (har 

bir davlatda turlicha nomlanadi, masalan, Iordaniyada «majlis») faoliyat yurita-

di. U qonunlar qabul qilish va budjetni ma’qullash huquqiga ega.

Monarx tomonidan tayinlanadigan hukumat faqat uning oldida javobgar 

sanaladi. Hukumatning parlament oldida mas’ulligi, javobgarligi instituti 

dualistik monarxiyalarda mavjud bo‘lmaydi. Monarx parlamentni tarqatib 

yuborish, favqulodda dekretlar chiqarish va mamlakatda favqulodda holat e’lon 

qilish huquqiga ega. U qurolli kuchlarning oliy bosh qo‘mondonidir.

Dualistik monarxiya mutlaq monarxiyadan parlamentar monarxiyaga 

o‘tishda oraliq, o‘tish shakli bo‘lib, hukmdor bilan bir qatorda, mutlaq monar-

xiya uchun xos bo‘lmagan boshqa oliy davlat hokimiyat organlari – parlament 

va hukumatning mavjudligida namoyon bo‘ladi. Amaldagi va yuridik hokimi-

yat monarx tuzadigan hukumat va qonun chiqaruvchi idora hisoblangan parla-

ment o‘rtasida bo‘linadi. 

Dualistik monarxiyaning o‘ziga xos xususiyati shundaki, parlament 

(yoki uning bir palatasi) va hukumat a’zolari hukmdor tomonidan tayinlanadi 

va uning oldida shaxsan javobgar bo‘ladi. Ushbu monarxiya shaklida davlat 

boshlig‘ining vakolatlari qisman cheklangan bo‘lsada, ammo u aslida davlat 

boshlig‘i funksiyasini amalga oshiradi. Hukumatni tuzish parlamentning parti-

yaviy tarkibiga bog‘liq emas.