|
Az-Zamaxshariy, Abul Qosim Mahmud ibn Umar
(1075-1144 y.y.) – yirik
tarixchi, geograf, adabiyotshunos, pedagog va shoir. Alloma to’g’risidagi
ma’lumotlar asosan o’rta asrlarga taalluqli manbalarda keltirilgan. Ularda
ko’rsatilishicha, ulug’ mutafakkir 1075 yilning 19 martida Xorazmning Zamaxshar
qishlog’ida tug’ilgan. Otasi o’qimishli kishi bo’lib, Zamaxsharda masjidda imomlik
qilgan. Yosh Abul Qosim ilk ta’limni o’z otasidan olgan. Alloma yoshligida og’ir
kasallik tufayli bir oyog’idan ayriladi. Shu bois otasi uni “og’ir mehnatga
yaramaydi”, deb tikuvchi ustaga shogirdlikka berishga qaror qiladi. Biroq, ilmga
ishtiyoqi kuchli bo’lgan yosh Abul Qosim o’zini madrasaga o’qishga yuborishlarini
so’raydi. Madrasada ta’lim olish jarayonida o’zining iqtidorli ekanligini namoyon eta
olgan Abul Qosim arab tili va adabiyotini, hattotlikni, Islom dini asoslarini puxta
o’zlashtrishga kirishadi. Balog’at yoshiga yetganda o’zlashtirgan ilmini yanada
boyitish maqsadida Buxoro madarasalaridan birida tahsilni davom ettiradi. O’qishni
tamomlagach, Abul Qosim bir necha yil Xorazmshohlar saroyida kotiblik qiladi.
34
Biroq, bu yerdagi ishi uni qoniqtirmaydi. Shu bois o’zga yurtlarga safar qilib, ilm-fan
sirlarini mukammal o’rganishga intiladi. 1118 yilda og’ir dardga chalingan Abul
Qosim Mahmud ibn Umar qolgan umrini faqat ilm-fanga bag’ishlashga qaror qiladi.
Bo’lajak allomaning ilm-fan yo’nalishida kamolga yetishida ustozlaridan biri – til va
adabiyot sohasining yetuk vakili – Mudar Mahmud ibn Jariyr al-Dabbiy al-
Isfahoniyning xizmati beqiyos. Ulug’ alloma Xorazmda biroz muddat yashagan
bo’lib, ma’na shu davrda Abul Qosim Mahmud ibn Umar alloma qo’lida tahsil
olishga muvaffaq bo’lgan.
Bo’lajak alloma o’z ilmini oshirish maqsadida o’sha davrning eng yirik
madaniyat, ilm-fan “o’choqlari” bo’lgan shaharlar – Marv, Nishopur, Isfahon, Shom,
Bag’dod, Hijoz, Makkada bo’lib, taniqli shaxslardan hadis, fiqh, til va adabiyot
sirlarini o’rganadi. Mahalliy qabilalarning lahjalari, maqollari, urf-odatlarini tadqiq
etadi, mintaqa geografiyasiga doir muhim ma’lumotlarni to’pladi.
Ulug’ alloma besh yil davomida Makka shahrida yashagan. Shu sababli Jorulloh
(“Ollohning qo’shnisi”) degan nomni oladi. Alloma o’z asarlarining asosiy qismini
shu yerda yaratadi. O’z umrini ilm-fanga bag’ishlab, arab grammatikasi,
lug’atshunosligi, adabiyot, geografiya, tafsir, hadis va fiqhga oid ellikdan ortiq asarlar
yaratgan alloma 1144 yilning 14 aprelida vafot etadi.
Allomaning “Al-Mufassal” (1121 yil) asari uzoq yillardan beri arab
tilshunosligini o’rganishda yirik qo’llanma vazifasini o’tab kelmoqda. Asarning ilmiy
qimmatini taniqli arab tilshunosi Sibavayhning arab grammatikasiga oid mashhur
kitobidan keyin ikkinchi o’rinda turishi bilan ham belgilash mumkin. Hozirda ushbu
asarning qo’lyozma nusxalaridan biri Toshkentda, O’zR FA Sharqshunoslik
institutida saqlanmoqda. “Al-Mufassal” asari ixcham, muxtasar holda ham chop
etilgan. Mazkur nusxa “Al-Unmazaj” (“Namuna”) deb nomlagan.
Ulug’ mutafakkir Az-Zamaxshariyning xorazmshoh Alouddavla Abulmuzaffar
Otsizga bag’ishlab yozilgan “Muqaddimat ul-adab”, “Notiqlik asoslari”, “Atvoq uz-
zadab fi-l-mavoi’z va-l-xutab” (“Xutbalar va va’zlar bayonida oltin shodalar”),
“Rabi’ ul-abror va nusus ul-axyar” (“Ezgular bahori va yaxshilar bayoni”) asarlari
ham alohida ahamiyatga ega. “Kitob al-jibol va-l-amkina va-l-miyoh” (“Tog’lar,
joylar va suvlar haqida kitob”) nomli asarida jug’rofiy joylar, tog’lar va dengizlarga
doir qimmatbaho ma’lumotlar keltirilgan. Pand-nasihatlarni o’z ichiga olgan “Rabi’
ul-abror va nusus ul-axyar” (“Ezgular bahori va yaxshilar bayoni”) nomli asarida
odob-axloq masalalari yoritilgan. 97 bobdan iborat ushbu asarning nodir qo’lyozma
nusxalaridan biri Toshkentda O’zR FA Sharqshunoslik institutida saqlanadi.
O’z asarlarida ulug’ mutafakkir inson irodasi, uni tarbiyalash, o’zida axloqiy
sifatlarni hosil qilish yuzasidan bugungi kunda ham ahamiyatli bo’lgan qarashlarni
bildiradi. Uning fikricha, insoniylik, to’g’rilik, rahmdillik va mardlik komil insonga
xos eng muhim sifatlar sanaladi. Alloma insoniy munosabatlar, odob-axloq
masasalalari yuzasidan fikr bildirar ekan quyidagilarni ta’kidlab o’tadi: “To’g’rilik va
halollik yo’li sherning o’rmondagi yurishiga o’xshaydi”, “Savdogarning hurmati va
obro’si uning mablag’i bilan belgilansa, olimniki uning kitoblari bilan belgilanadi”,
“Axloqiy (ma’naviy) ko’mak moddiy yordamdan ko’ra afzaldir”, “Qaerdaki
axloqsizliklar avj olar ekan, Olloh o’sha yerga kulfatlar (turli halokatlar, ofatlar va
musibatlar)ni yuboradi”, “Osiy kimsalarning sodiq do’stlari bo’lmaydi”, “To’g’riso’z
35
kishi doimo xotirjamlikda, osoyishta umr kechiradi, yomonlikni o’ylovchi sotqin,
xiyonatkor kimsalar esa jarlikka qulashi muqarrar”.
Ulug’ alloma Az-Zamaxshariyning odob-axloqqa doir qarashlari asosida
“Kamalak” nashriyoti tomonidan 1992 yilda “Nozik iboralar” nomli kitob nashr
etilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
