Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва

 
 
2.
 
Davlat daromadlari 
 
Davlat  va  davlat  korxonalari  ixtiyorida  moliyaviy  resurslarni  shakllantirish  bilan  bog‘liq 
bo‘lgan moliyaviy munosabatlar yig‘indisiga 
davlat daromadlari 
deyiladi.  
Davlat  ixtiyorida  shakllanayotgan  moliyaviy  resurslar  majmuasi  markazlashgan  pul 
resurslari  va  davlat  korxonalari  ixtiyoridagilar  esa,  markazlashmagan  pul  fondlaridir. 
Markazlashgan  davlat  daromadlari  asosan  soliqlardan,  ajratmalardan  va  tashqi  iqtisodiy  faoliyat 
daromadlaridan  tashkil  topadi.  Korxonalar o‘zlarining daromad va jamg‘armalaridan 
shakllanayotgan moliya resurslari yig‘indisi markazlashmagan pul daromadlarini tashkil etadi.  
Davlat daromadlarini ikkiga bo‘lishdan maqsad, hozirda umumdavlat va jamoa 
iste’mollarini qoplash qanday amalga oshirilishini nazorat qilish bilan bog‘liqdir.  
Davlat moliyasining asosiy daromad manbai bo‘lib milliy daromad hisoblanadi. Ammo, 
ayrim hollarda, ya’ni behosdan urush, tabiiy ofat va h. k. lar paytida davlat daromadi manbai bo‘lib 
oldin jamg‘arilgan milliy boyliklar (oltin zahira, pullik xususiylashtirish) ham bo‘lishi mumkin. 
Davlat daromadiga moliyaviy resurslar jalb etishni shartli holatda uchta guruhga bo‘lish mumkin:  
1.
 
Umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda soliq funksiyasini bajaruvchi majburiy 
to‘lovlar.  
2.
 
Davlat zayomlari.  
3.
 
Qog‘oz pullar emissiya qilish.  
Davlat daromadlari tizimida markaziy moliyaviy manba bo‘lib soliqlar xizmat qiladi. 
Soliqlar asosan fiskal, iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatni kasb etadi. Hukumatga kerak bo‘lgan moliya 
resurslarini shakllantirib borish bilan soliqlar fiskal funksiyasini kasb etsa, ijtimoiy ishlab 
chiqarishni rivojlantirish maqsadida ayrim tarmoqlar iqtisodiyotiga molik imtiyozlarni berish bilan 
iqtisodiy yo‘nalish kasb etiladi va nihoyat kam daromadli aholini soliqlardan ozod qilish hisobiga 
ijtimoiy vazifalar hal etiladi.  
Davlat daromadini davlat zayomlari orqali ta’minlash nafaqat budjet taqchilligini 
moliyalashtirishga balki, rang-barang kapital xarajatlarga, iqtisodiyotning davlat sektoriga 
yo‘naltiriladi. Davlat zayomlaridan foydalanishga asosan moliyaviy tanglik davrlarida keng 
yondoshiladi, ayrim hollarda esa, uning miqdori soliqlarga nisbatan ham oshib ketishi mumkin, 
chunki soliqlar sonini va stavkalarini oshirish salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.  
Davlat daromadlari tushunchasini mazmunan ifoda etgan pul munosabatlarining obyekti 
bo‘lib, turli bosqichlarda va taqsimlash davrlarda har xil moliyaviy shakllarda ifodalangan ijtimoiy 
mahsulotning qiymatidir (qisman –  milliy boylikni). Masalan, davlat korxonalarida taqsimlash 
obyekti bo‘lib, mahsulot sotilgandan so‘ng tushadigan daromad va quyidagi tarkibiy elementlaridir: 
foyda, ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar, amortizatsiya ajratmalari va boshqalar. Budjet 
munosabatlarini obyekti sifatida quyidagi shakllar ko‘rilishi mumkin: foyda va ish haqi, budjet 
daromadlarini tashkil etish manbai bo‘lgan soliq to‘lovlari. O‘z navbatida davlat krediti 
munosabatlarining obyekti bo‘lib korxonalarni vaqtincha bo‘sh bo‘lgan moliyaviy resurslari va 
aholini jamg‘armalaridir.  
Davlat daromadlarini tashkil etishni asosiy manbai bu milliy daromaddir.  
Milliy daromad deganimizda, moddiy ishlab chiqarish sohalarida bir  yilda  yangidan hosil 
qilingan qiymat yoki yalpi ijtimoiy mahsulotning ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan 
ishlab chiqarish vositalari qiymati chegirib tashlangandan so‘ng qolgan qismini tushunamiz.  
Milliy daromad
 moddiy ne’matlar ishlab chiqariladigan sharoitlarda jonli mehnat tomonidan 
yaratilib, ham qiymat-pul, ham moddiy-buyum shakliga ega bo‘ladi. Milliy daromaddan xalq 
iste’moli va ishlab chiqarishni kengaytirish maqsadlarida foydalaniladi. U xalq xo‘jaligining 
umumlashtiruvchi hamda xalq turmush farovonligining asosiy ko‘rsatkichi.  
Davlat daromadlari hamma manbalarini 
ikki guruhga
  ajratish mumkin –  ichki va tashqi. 
Ichkiga, davlatni ichida vujudga kelgan va davlatni o‘z funksiyalarini amalga oshirish uchun 
foydalanadigan milliy daromad va milliy boyliklar kiradi. Tashqiga esa, davlat zayomlari shaklida 

---

 
 
 
75
 
 
boshqa davlatni milliy daromadi va ayrim hollarda milliy boyligi kiradi, agar ular davlat zayomlari 
shaklida qarzga olinsa yoki reparatsion (urushda ko‘rilgan zararlarni qoplash uchun yig‘ilgan va 
urush chiqishiga sababchi bo‘lgan davlat tomonidan yengan davlatga to‘lanadigan tovon) to‘lovlar 
shaklida bo‘lsa. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat daromadlarini yig‘ish uchun asosiy usullaridan 
biri – bu turli ko‘rinishlardagi soliqlar, zayomlar va emissiyadir.  
Davlat daromadlarini 
yig‘ish usullaridan biri
 – bu emissiyadir va faqat qog‘oz pullar emas, 
balki kredit emissiyasi ham. Soliq va zayomlardan tushgan daromadlar o‘sib borayotgan xarajatlarni 
qoplamagandagina va moliyaviy bozorda yangi zayomlarni chiqarish uchun noqulay ahvol 
tug‘ilganda davlat emissiyaga murojaat qiladi: ham qog‘oz pul, ham kredit emissiyasi.  
Davlat daromadiga moliyaviy resurslarni emissiya hisobiga jalb qilish eng noiloj paytlarda 
amalga oshiriladi. Qachonki soliqlardan tushadigan daromadlar va zayomlar davlat xarajatlarini 
qoplay olmasa, ya’ni moliyaviy bozorda davlat qimmatli qog‘ozlarni joylashtirish imkoniyati 
bo‘lmagan taqdirda qog‘oz pullar emissiya qilinadi. Qog‘oz pullar emissiyasi qachonki xo‘jalik 
subyektlari ishlab chiqarish aylanmasi bilan bog‘liq bo‘lgan taqdirda iqtisodiy samara beradi.  
Agarda budjet taqchilligini qoplash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni qoplash maqsadida 
qog‘oz pul emissiyasi amalga oshirilsa, milliy valyutaning qadrsizlanish jarayoni tez sur’atlar bilan 
ko‘tariladi. Pirovardida daromadi cheklangan aholi qatlami bundan qattiq moliyaviy aziyat chekadi.