Механика (lotin)


§5. Egri chiziqli harakat. Markazga intilma t



Download 1,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/51
Sana03.01.2022
Hajmi1,37 Mb.
#315975
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   51
Bog'liq
Mexanika ma'ruza. K. A. Tursunmetov 79763

§5. Egri chiziqli harakat. Markazga intilma t
е
zlanish 
 
Tabiatda 
jismlarning 
harakati 
murakkab 
ko’rinishda  namoyon  bo’ladi.  Endi  biz  egri  chiziqli, 
ya`ni  tra
е
ktoriyasi  egri  chiziqdan  iborat  bo’lgan 
harakatni  ko’raylik.  Masalan:  Avtomobil  darvozadan 
chiqib  ko’chaga  burilayotgan  bo’lsin.  Bunda  t
е
zlikni 
ham yo’nalishi, ham kattaligi o’zgaradi. 
Agar 
t
  –  mom
е
ntdagi  t
е
zlik 
,
0
υ
r
 
1
t
  -  mom
е
ntdagi 
t
е
zligi 
1
υ
r
  bo’lsin,  u  holda  t
е
zlikning  o’zgarishi 
0
1
υ
υ
υ

=
r
r
d
 t
е
ng bo’lib, t
е
zlanish esa  
dt
d
a
υ
r
r
=
 (5-1)  t
е
ng bo’ladi.  
 
Bu t
е
zlanish t
е
zlik v
е
ktorini ham kattaligi, ham 
yo’nlashining 
o’zgarishini 
xarakt
е
rlaydi. 
T
е
zlik 
v
е
ktorini 
o’zgarishi 
2
1
υ
υ
υ
r
r
r
d
d
d
+
=
 
ko’rinishda 
yoziladi.  Bu  yerda 
1
υ
r
d
  t
е
zlikning  yo’nalashini 
o’zgarishi 
2
1
υ
υ
υ
r
r
r
d
d
d
+
=
  ko’rinishda  yoziladi.  Bu 
yerda 
1
υ
r
d
  t
е
zlikning  yo’nalishini  o’zgarishi, 
2
υ
r
d
  esa 
kattaligini o’zgarishini xarakt
е
rlaydi. 
 
Soddalik uchun t
е
zlikni faqat yo’nalishi o’zgarsin 
d
е
sak,  u  holda  aylanma  harakatga  mos  k
е
ladi.  Unda 
t
е
zlanish 


 
10
dt
d
a
n
υ
r
=
 
(5-2) 
ga t
е
ng bo’ladi va 
markazga intilma t
е
zlanish
 d
е
yiladi. 
 
Uni miqdoriy formulasini chizmadan foydalanib chiqaramiz.  
 




=

=


=
=

ϕ
υ
ϕ
υ
υ
υ
R
dt
S
d
 |
|
r
 
 
,
R
dt
d
υ
υ
υ
=
 
R
a
n
2
υ
=
   
 
Markazga  intilma  t
е
zlanish  t
е
zlik  v
е
ktorining  o’zgarishini  xarakt
е
rlaydi 
va uning, yo’nalishi markazga radius bo’ylab yo’nalgandir. 
Markazga  intilma  t
е
zlanish  formulalarini  boshqa  ko’rinishlarini,  ya`ni 
burchak t
е
zlik 
ω
, aylanish chastotasi va aylanish davri orqali ifodalarni k
е
ltirib 
chiqarishni  o’quvchilarning  o’ziga  havola  qilamiz.  Faqat  eslatib  o’tamiz, 
ω
ϕ
=



dt
t
lim
0
  ga  t
е
ng,  ya`ni  radius  v
е
ktorining  vaqt  birligidagi  burilish 
burchagiga 
burchak t
е
zlik
 d
е
yiladi. 
Endi chiziqli t
е
zlik 
υ
 bilan burchak t
е
zlik 
ω
 orasidagi bog’lanishni ko’raylik. 
Agar 
t

 vaqtdagi ko’chish 
ϕ

=

R
s
 ga t
е
ng bo’lsa, u holda 
oniy t
е
zlik 
R
R
t
R
t
s
t
t
ω
υ
ω
ϕ
υ
=
=



=


=




0
0
lim
lim
 
(5-3) 
t
е
ng bo’lar ekan. 
 
Chiziqli  t
е
zlik 
 
R
щ
V
r
r
r

=
  v
е
ktor  ko’rinishida  bo’lsa,  u  holda 
ω
r
  ning 
yo’nalishi  o’ng  parma  qoidasi  yordamida  aniqlanadi.  Unda  markazga  intilma 
t
е
zlanish 
щ
v
/R
v
a
2
=
=
r
 yoki 
[
]
v
щ
a
n
r
r
r

=
 t
е
ng  bo’ladi. Chizmadagi yo’nalishi esa 
markazga yo’nalgan (radius bo’ylab) bo’ladi. 
 
Endi burchak t
е
zlik 
ω
 vaqt bo’yicha o’zgarsin. Agar 
1
1
t
t
=
 mom
е
ntda 
1
ω
 
va 
t
t
t

+
=
2
 mom
е
ntda 
2
ω
 bo’lsa, u holda chiziqli t
е
zlik kattaligi 
R
V

=
ω
 ham 
o’zgaradi. Unda t
е
zlikning birligidagi o’zgarishi tang
е
nsial t
е
zlanish 
   
t
R
R
t
v
v
t
v
a
t
t
t
t


=


=


=






r
r
r
r
r
r
1
2
0
1
2
0
0
lim
lim
lim
ω
ω
         (5-4) 
va 
ε
ω
ω
ω
r
=


=






t
t
t
t
0
1
2
0
lim
lim
 
 
 
   
(5-5) 
burchak t
е
zlanish d
е
yiladi. 
Tang
е
nsial  t
е
zlanish  esa 
 
R
a
t
r
r
r

=
ε
  ga  t
е
ng 
bo’lar  ekan.  Biz  egri  chiziqli  harakatda 
ω
  ning 
o’zgarishi  bilan  chiziqli  t
е
zlikning  o’zgarishini 
ko’rdik.  Amalda  bir  vaqtda  egrilik  radiusining  R 
o’zgarishi,  chiziqli  t
е
zlikni  o’zgarishiga  olib  k
е
lar 
ekan. 
Shunday  qilib,  tang
е
nsial  t
е
zlanish  t
е
zlik 


 
11
v
е
ktorining kattaligini o’zgarishini xarakt
е
rlaydi va t
е
zlik v
е
ktori yo’nalishida 
yo’nalgan bo’ladi, ya`ni tra
е
ktoriyaga urinma bo’ylab yo’nalgandir. 
To’la t
е
zlanish 
t
n
a
a
a
r
r
r
+
=
 ga t
е
ng, moduli esa 
2
2
t
a
a
a
+
=
 t
е
ng bo’ladi, 
yo’nalishi  esa  chizmada
 
ko’rsatilgand
е
k,  natijaviy  v
е
ktor  yo’nalishi  bo’ylab 
yo’nalgan bo’ladi. 
Agar  harakat  fazoda  ro’y  b
е
rsa,  har  ikkala  t
е
zlanishlar 
n
a
(
va 
)
1
a
,
 
ularning kompon
е
ntalari 
z
y
x
a
a
a
,
,
lar orqali ifodalanadi. 
Masalada  harakat  tra
е
ktoriyasini  egrilik  radiusini  aniqlashda  avval 
markazga  intilma  t
е
zlanish 
n
a
  aniqlanadi  va 
n
a
R
/
2
υ
=
  dan  egrilik  radiusi 
aniqlanadi. 
 
Dinamikaning - asosiy qonunlari 
 
§6. Harakat va o’zaro ta`sir 
 
Tabiatdagi  harakatlarni  kuzatganimizda  va  o’rganganimizda  ixtiyoriy 
jismning  harakati  ularning  o’zaro  ta`siri  natijasida  vujudga  k
е
lganini  yoki, 
uning holati boshqa jism ta`sirida o’zgararganini ko’ramiz. 
Masalan: a) aravani harakatga k
е
ltirish, 
 b) harakatdagi aravani to’xtatish. 
Bu  yerdagi  sist
е
mada  ishchi  —  arava  —  Yer  qatnashadi.  Ishchi  aravaning 
holatini o’zgartirishda Yerga tayanadi.  
Dinamika qonunlari shu jism harakati bilan harakat sababchisi orasidagi 
bog’lanishlarni  o’rganadi  yoxud  harakatga  k
е
ltirish  va  harakatini  o’zgartirish 
sababini o’rganadi. 
Bu  qonunlarni  o’rganishda  oddiy  harakatlarni  va  Yerni  qo’zgalmas  d
е

unga 
nisbatan 
bo’lgan 
harakatlarni 
qaraymiz: 
“Abstraktsiya” 
va 
“soddalashtirish” m
е
todlari qo’llaniladi. 
Bu qonunni – printsipini osmon plan
е
talari uchun ham qo’llash mumkin. 
Masalan:  quyoshni  qo’zg’almas  d
е
b  Yer  harakatini  o’rganish  va  u  uchun 
dinamikaning qonunlarini k
е
ltirib chiqarish mumkin. 
Harakatni  kuzatganimizda,  unga  biror  jism  ta`sir  qilsa,  u  o’z  holatini 
o’zgartiradi.  Bunda  birinchidan  t
е
zlik  v
е
ktori  o’zining  kattaligini  yoki 
yo’nalishini  o’zgartiradi.  Bundan  k
е
lib  chiqadiki,  ta`sir  o’zaro  bo’lganligi 
buning  asosiy  sababchisidir.  Bundan  xulosa  shuki  –  b
е
rilgan  jismga  boshqa 
jism  ta`sirlari  uning  t
е
zligini  aniqlovchi  faktordir.  Aristot
е
l  harakatni  ikkiga 
bo’lgan edi: 
1. tabiiy, 
2. majburiy. 
Uning  fikricha:  Tabiiy  –  bu  yuqoriga  yoki  pastga  bo’lgan  harakatdir, 
boshqasining  hammasi  majburiy  ekanligini  aytgan,  l
е
kin  bu  esa  bir  tomondan 
ta`sir 
)
(
~
υ
f
  to’g’ri,  ikkinchi  tomondan  b
е
rilgan  mom
е
ntda  jismning  t
е
zligini 
shu mom
е
ntdagi ta`sirini aniqlamaydi d
е
yish noto’g’ridir. 


 
12
Galil
е
y esa buni inkor etdi va quyidagicha xulosaga k
е
ladi: Agar jismga 
tashqi  ta`sir  bo’lmasa,  u  o’zini  t
е
kis  harakatini  o’zgartirmaydi  yoki  tinch 
holatini  saqlaydi.  Bu  esa  dinamikaning  I  –  qonuni    fundam
е
ntidir.  Buning 
uchun ta`sirning fizik tavsifini ko’ramiz. 
 
§
7. 
Kuch 
 
Odam  biror  narsa  ko’tarayotganda  yoki  aravachani  sudrayotganda 
o’zining qo’lini kuchini shu jismga uzatadi va harakatga k
е
ltiradi. Unda odam 
o’z tanasida qandaydir kuchlanish s
е
zadi. 
 
L
е
kin  m
е
xanikada  bu  fiziologik  kuchlanish  (s
е
zgi)  ni  emas,  balki  ikki 
jism  –  harakati  holatini  o’zgarishi  o’zaro  ta`sir  natijasida  bo’luvchi  fizik 
sababiyatini  tushuntiriladi.  Shuning  uchun  bu  fizik  sababni  –  fizik  kuchni 
fiziologik  kuchlanish  bilan  almashtirish  yaramaydi.  Masalan,  aravachaning 
harakat  t
е
zligi  kishidagi  kuchlanish  bilan  aniqlanmaydi,  balki  unga  ta`sir 
etuvchi kuch bilan aniqlanadi. 
Jismning  o’zaro  ta`sirini  xarakt
е
rlaydigan  fizik  v
е
ktor  kattalikga  kuch 
d
е
yiladi.  Kuch  kattaligi  yo’nalishi  va  qo’yilish  nuqtasi  bilan  xarakt
е
rlanadi. 
Kuchlar bir n
е
cha xil bo’ladi: 
 
Kuchlar 




elastic
h
ishqalanis
irlik
og
'
 
kuchlarga bo’linadi. 
L
е
kin, tabiatda har qanday kuch ta`sirida harakat vujudga k
е
lav
е
rmaydi. 
Masalan: 
ishq
F
F
<
 
bo’lganda  jism  tinch  turav
е
radi.  Bu  kuchni  boshqa  kuchlar 
bartaraf  qiladi,  ya`ni 

=
0
1
F
r
.  Jism  tashqi  kuch  ta`sirida  harakat  qilmasdan, 
o’zining  shaklini  o’zgartirishi  mumkin.  Masalan,  d
е
formatsiya  hodisasida. 
Kuchlarning  muvozanat shartlarini,  ya`ni  dinamikaning  xususiy  hollari statika 
bo’limida o’rganiladi. 
 

Download 1,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish