Qo`shma gaplar: substantsial talqin

Grammatik  shakl  valentligi

.  Leksemaga  grammatik  shakl  qo‘shilganda  ularning 

birikuvchilari  sirasida  jiddiy  o‘zgarish  yuz  beradi. 

Shoirman 

so‘zshakli  –  -

man

  shaxs-son 

qo‘shimchasi bilan birikmasdan oldin, ya’ni 

shoir

 leksemasi sifatida 

men

 olmoshi bilan birikish 

ehtiyojiga ega emas edi. Shaxs-son ma’nosini ifodalovchi (-

man

) qo‘shimchasini qabul qilgach, 

shunday  ehtiyoj  tug‘ildi.  Bu  ehtiyoj,  zarurat  -

man

  qo‘shimchasida  mujassam,  u  II  shaxs  birlik 

son shaxs/son qo‘shimchasining sintaktik ehtiyoji, kengayish talabi, ya’ni valentligi. 

Grammatik  shakl  o‘zi  qo‘shilib  kelgan  leksemaning  lisoniy  (ma’noviy  va  sintaktik) 

valentligini yo kengaytiradi, yoki cheklaydi. Masalan, egalik qo‘shimchasi o‘zi qo‘shilib kelgan 

ism  turkumiga  mansub  so‘zga  qaratqich  kelishigi  shaklida  turgan  boshqa  ism  bilan  qaralmish-

---

qaratuvchi  aloqasiga  kirishish  imkoniyatini  beradi.  Demak,  o‘zi  qo‘shilib  kelgan  so‘zning 

sintaktik  imkoniyatini  kengaytiradi.  So‘zshakl  ma’noviy  va  sintaktik  valentligi  shu  so‘zshakl 

uchun  asos  bo‘lgan  leksema  lisoniy  valentligidan  keng.  Shunday  hodisani  orttirma  nisbat 

morfemasi  bilan  o‘timsiz  fe’l  leksema  birikishida  ko‘rish  mumkin.  Qiyoslang: 

Mashina  yurdi

. 

Bola  uxladi

. 

uxla

, 

yur

  fe’llari  vositasiz  to‘ldiruvchi  bilan  birika  olmaydi.    Lekin 

Haydovchi 

mashinani  yurgizdi,  Ona  bolani  uxlatdi

  me’yoriy  birikma.  Vositasiz  to‘ldiruvchi  bilan  birika 

olish  valentlik  qobiliyatini 

yur

, 

uxla

  leksemalariga  orttirma  nisbat  morfemasi  berdi,  boshqacha 

aytganda, bu fe’lga qo‘shilib kelgach, u morfema o‘z valentligini olib keldi. Ayrim grammatik 

shakl o‘zi qo‘shilib kelgan leksemaning lisoniy valentligini toraytiradi.  

Masalan,  majhul  va  o‘zlik  nisbat  shakli  o‘timli  fe’lni  o‘timsizlashtiradi,  uning  vositasiz 

to‘ldiruvchi  bilan  birikish  imkoniyatini  cheklaydi.    Bunga  amin  bo‘lish  uchun 

kitob

 

leksemasining  grammatik  shaklsiz  va  grammatik  shakllangan  holatida  valentlik  imkoniyatini 

taqqoslash kifoya (35-jadval):  

35-jadval 

Qiziq 

 

 

Кitob 

Кatta 

Badiiy 

O‘nta 

Кo‘p 

Qiziq 

 

Кitobcha 

Кatta 

Badiiy 

O‘nta 

Кo‘p 

 

Ayon  bo‘ladiki,  yuqoridagi  jadvalda 

kitob

  leksemasining  birikuv  imkoniyati  ko‘plik  son 

shakli 

-lar

  va  kichraytirish  qo‘shimchasi 

-cha 

hisobiga  toraygan.  Quyidagi  gaplarda  esa 

leksemaning  biriktirish  imkoniyati  kengayganligiga  amin  bo‘lamiz:

  1.  Halim  kitob  o‘qidi.  2. 

Halim ukasiga kitob o‘qitdi.