|
Ijtim oiy ish etikasi
fan sifatida etika bilan chambarchas bog‘-
liqdir. Axloq m urakkab va ko‘p qirrali ijtim oiy hodisa boMgan I igi
sababli u ko‘pgina fanlar tomonidan o ‘rganiladi (1.2-rasm).
Jumladan, axloq - kishilar orasidagi munosabatlami tartibga so-
lishning o ‘ziga xos usuli, u yoki bu jam iyatda qabul qilingan va rioya
qilinishi lozim boMgan tartib, odob, o ‘zaro munosabat hamda niu-
loqotning qonun-qoidalari, mezonlari yigMndisi1. Jamiyat siyosiy,
ijtimoiy, m a’naviy voqeliklarini inson xulq-atvori, xatti-harakati aniq-
rogM, um um e’tiro f etilgan milliy-ma’naviy va zamonaviy me’yorlarga
mos kelishini ta’minlovchi va belgilovchi m a’naviy mezondir.
0 ‘z m ohiyatiga ko‘ra axloq - kishilarning bir-biriga, oilaga, va-
tanga, jam iyatga boMgan munosabatlarida namoyon boMadigan xat-
ti-harakatlar yigMndisidir. Axloq har bir kishining xulqini aks etti-
radi. A xloqning yuksak darajada boMishi jam iyat rivojiga ijobiy ta’-
sir qiladi yoki aksincha, axloqsizlik jam iyat rivojini izdan chiqaradi.
A xloqsiz shaxsning istiqboli boMmaganidek, axloqsiz jam iyatning
ham istiqboli boMmaydi. Ayni paytda, axloq jam iyatning barcha jab -
halariga kirib borishi v a unga jam iyat a ’zolarining amal qilishi ij
tim oiy adolat munosabatlarini vujudga keltiradi. Am m o har qanday
holatda shaxsning ichki axloqiy tarbiyasi hal qiluvchi rol o ‘ynaydi.
Ushbu m unozara xususida I. Kant tom onidan aytilgan fikrlar
m azkur muammoni oydinlashtirishga yordam beradi. Jum ladan, u
shunday deydi: «Faqat har bir insonning o ‘zi uchun o ‘zi axloqiy
qonun o ‘rnata olish qobiliyati negizida. B oshqacha aytganda, har bir
inson o ‘z axloqiy qonunining ijodkori hisoblanadi. H ar bir individ
axloqiy jihatdan mustaqil. Bu aytilganlar odam larda axloqiy
qonunlar belgilash erki borligi va ular shunday qilish uchun yetarli
aqlga ega ekanini ko‘rsatadi. Erkin va oqil shaxslar faqatgina o'zlari
uchun
m a’q u l' boMgan
qonunlam i
o ‘m ata
olmasliklarini
tushunadilar» . Darhaqiqat, Kant m asalaning falsafiy-ijtimoiy
negizlariga kirib boradiki, insonning ongsiz v a ongli harakatlari
mohiyati ochib beriladi. M asalan, vatanparvarlikning axloqiy
1 Q arang. Falsafa. (qisqacha izohli lug'at). -Т.: Sharq, 2004. - B . 49
J Falsafa tarixi. -Т.: Sharq. 2002. -B . 430.
18
m ezonlari, darajasini belgilab bo‘ladimi?! Yoki vatanparvarlik
qilm agani uchun javobgarlikka tortish mumkinmi?! Shuning uchun
axloqiy jihatdan inson mustaqil. Faqat yaratganning oldida hisobot
beradi. Albatta, agar inson xoinlik qilsa, u javobgarlikka tortiladi.
Lekin m asala mohiyatan ikki xil narsa.
Axloqqa nisbatan D. Yum shunday ta’r if beradi: «Axloq
tushunchasi
barcha insoniyatda qandaydir um um iy hissiyot
tug‘dirib, u bitta obyektda umumiylikni m a'qullaydi va har bir
kishini yoki ko‘pchilikni m a’lum xulosaga olib kelib, bir-biriga itoat
etishga qodir»1. Ushbu ta’r if yuqorida keltirilgan Aristotelning
qarashlariga to ‘g 'ri keladi. Siyosat axloqiy qadriyatlarga asoslansa,
ko‘pchilikni umumiy harakatga, itoatga olib keladi. Shuning uchun
axloqqa amal qilish shaxs va millatning m a’naviy dunyosi va
salohiyat darajasi bilan bog'liq hodisa sifatida qaraladi.
Axloq va uning ijtimoiy mohiyati to ‘g ‘risida A bdulla Avloniy
shunday deydi: «Insonlarni yaxshilikg‘,a chaqirguvchi, yomonlikdan
qaytarguvchi bir ilmdur. Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon
xulqlarning yomonligini dalil va m isollar ila bayon qiladurg‘on
kitobni axloq deyilur. Axloq ilmini o ‘qub, bilub amal qilgan kishilar
o'zin in g kim ekanin, janobi Haq na uchun xalq qilganin, yer yuzida
nim a ish qilmak uchun yurganin bilur»". K o'rinib turibdiki,
A. Avloniy axloqqa nisbatan nafaqat ilmiy ta ’rif beradi, balki uning
ijtim oiy-siyosiy ahamiyatini ochadi. «Yaxshi xulqlarning yaxshiligi,
yom on xulqlarning yomonligi» bevosita siyosiy faoliyatda ham o‘z
ifodasini namoyon qiladi. Chunki, xulq-atvor inson faoliyati orqali
ijtim oiy hayotga u yoki bu tarzda ta ’sir o ‘tkazadi.
Axloqni tadqiq qilish doirasi kengayib borgan sari bu sohada
fanning yangi yo‘nalishlari ham ko‘paymoqda. Hozirgi vaqtda ular
qatorida quyidagilami ko‘rsatish mumkin:
•
Do'stlaringiz bilan baham: | 
