Ijtimoiyish

Ijiimoiy  ishni o'qitish jarayoni

  turli  m am lak atlard a  b ir-biridan 

kcskin  farq  qilishi  m um kin  boMgan  t a ’lim ning  m illiy   tizim lari 

o '/.ig a  x o slig in i  ak s  ettiradi.  Ijtim o iy   x o d im lam i  o ‘q itish  ishida 

barcha  tafsilotlari  b o 'y ic h a   y ag o n a  n am u n a  y o ‘q.  B iroq  aniq  bir 

HOtsiumda  q iyin  hayotiy  v aziyatga  tu sh ib   qolgan  kishiga  m axsus 

b ilim larsizm alak ali  yordam   k o ‘rsatish m ushkul  ekanligini  tushunish 

m avjud.  Ijtim oiy  ish  ko‘n ik m alarig a 

0

‘q itish ,  boMg‘usi  m utaxas- 

sislam i  ijtim oiy  ja ra y o n lam in g   ilm iy  tah lili  va  ijtim oiy-siyosiy  va- 

/.iyat  tahlili  m etodologiyasi  bilan  q u rollantirish  im konini  beribgina 

qolm ay,  balki  m uqobil  holat  yoki  x u lq -atv o r tashqarisidagi, jam iy at 

m e’yorlaridan  tashqaridagi  guruhni  yoki  alohida  shaxsni  undan 

ajratib olish  im konini ham  beradi.

Ijtim oiy  ish  o ‘quv  fani  sifatida o ‘quv  m aqsadlarini  k o ‘zlab  ilm - 

tan  asoslarini  o 'q u v   yurti  m utaxassisligiga  tatbiqan  tizim lashtirib 

bayon  qilishni  o ‘zida  ifoda  etadi.  Ijtim oiy  ishga  o'qitilay o tg an  

talabalar  ijtim oiy  xodim   bilan  m ijoz,  ehtiyojm and  o d am lar  bilan 

jam iy a t  o ‘rtasidagi  vositachilikni  ta ’m inlaydigan  turli  nazariy 

b ilim la rv a te x n o lo g iy a la m i egallab olishlari  lozim boMadi.

67

---

U  haqidagi  ta ’lim   tizim i  o 'z id a   nazariy  va  am aliy  qism larning 

u y g 'u n lig in i  ifoda  etishi  kerak.  Ijtim oiy  ish  b o ‘yicha  m utaxassis 

tayyorlashning  asosiy  talablariga  m uvofiq  boMgan  bilim larni 

egallash  am aliy  ko‘nikm a  va  m alaka  orttirish  ta ’lim ning  asosiy 

m aqsadi  hisoblanadi.  U niversitetda  bazaviy  tayyorgarlikdan  o ‘tg an  

teg ish li  m utaxassislik  b o 'y ic h a   oliy  m a’lum otli  m utaxassis  ijtim oiy 

ish  b o ‘yicha m utaxassis hisoblanadi.

G ‘arb  m am lakatlarida  ijtim oiy  ish  sohasida  m utaxassislar 

tayyorlashga  m avjud  yondashuvlam ing  ko‘pchiligi  bunday  ish, 

m asalan,  d in iy   va  dunyoviy  asoslam i,  vasiylik  va  xayriyani  birga 

q o ‘shib  olib  borishni  d av lat  xizm atlari  yoki  xususiy  ijtim oiy 

xizm atlar  ustuvorligini  o 'z   ichiga  oladigan 

ijtim oiy-m adaniy 

a n ’an alar  va  tarixiy  shart-sharoitlarning  o ‘zig a  hosligiga  m uvofiq 

tashkii  etilishini  ko‘rsatadi.  B unday  tayyorlash  izchil,  m aqsad  va 

vakolatlar  sohasi  aniq  belgilangan  holda  turli  shakllarda  (kurslar, 

kollejlar, universitetlar) va turli  bosqichlarda am alga oshiriladi.

A Q SH   ijtim oiy  ishchilar  M illiy  A ssosatsiyasi  tom onidan 

ijtim oiy  ish  xodim larining  ja m iy a t  ijtim oiy  hayotining  sohalari 

taqsim oti  b o 'y ic h a   2004-yilda  o ‘tkazilgan  sotsiologik  tadqiqot 

natijalari:

№

Sohalar

ко ‘rsatkichlar

1

T ibbiyot va sogMiqni saqlash

18.1

2

Psixoterapiva

26,6

3

O ilalar va yoshlar bilan  ishlash tizim ida

8,6

4.

A holiga  ijtim oiy xizm at  ko‘rsatish tizim ida

8,2

A Q SH   ijtim oiy  ishchilar  M illiy  A ssosatsiyasi  tom onidan  1960- 

1980-yillarda  200  m ingdan  ortiq  ijtim oiy  ish  xodim ini  tayyorlagan. 

Shulardan:

Jfe

Sohalar

ко'rsatkichlar

1

A h o liaa iitim oiy k o ‘m ak  berish tizim ida

63,7

2

B oshqarav tizim ida

2 0

3

N azorat tizim ida

7,2

4

Pedagog va tarbiyachilar

5,6

68

---

ЛОМ Ida  ijtim oiy  ish  xodim larini  tayyorlash  uch  bosqichda 

amalgH  oshiriladi.  0 ‘zlarini  ijtim oiy  ish  xodim lari  k o 'p ch ilig i  yoki 

b lknlnvr  diplom iga  ega  boMgan  ijtim oiy  ishga  ixtisoslashgan  to ‘rt- 

VII  o'qlliladigan  universitet  diplom iga  yoki  ijtim oiy  ish  bo‘yicha 

im ulcr  diplom iga  ega.  B akalavr  diplom iga  eg a  boMgan  bitiruvchi 

Universal  m utaxassisga  aylanadi  -  u  ijtim oiy  m uam m olam ing  keng 

koMumi  bilan  ishlaydi.  M aster  (m agistr)  darajasi  bakalavr  dasturi 

h o'yieha  lo 'rt yillik dastlabki  universitet taMimidan  keyin,  ikki yillik 

rimnlly  tayyorgarlik,  m a’m za  o ‘qish  v a  tajriba  ishlardan  keyin 

beiiladi.  D oktorlik darajasi  m aster darajasini  olgandan keyin  ikki  yil 

Inyyorgarlikni  talab qiladi.  K olum biya  va V ashington  universitetlari 

bunga  misol  boMishi  m um kin.  U shbu  universitetlarda  ijtim oiy  ish 

xodimlari m agistraturada o ‘qitiladi.

Q o'y id ag ilar  A Q SH da  ijtim oiy  ish  sohasidagi  taMimning  asosiy 

(•m oyillari hisoblanadi:

m ijozning o ‘z  taqdirini  o ‘zi belgilashini  hurm at qilish;

-  har bir m ijozning qadr-qim m ati  va qadrliligiga ishonish;

-   m ijozning tabiiy qobiliyatlarini  tasdiqlash;

-  m ijozni uning o ‘ziga xosligiga va noyobligiga  ishontirish;

-  m ijozlarga  o ‘z  kam oloti  va  inson  sifatida  o ‘zini  o ‘z i  ruyobga 

i liiqarishi  (darom ad,  taMim  va hokazolar) uchun kurashish  im konini 

beradigan shart-sharoitlam i  him oya qilish;

-   m ijozga o ‘zining  ijobiy sa ’y-harakatlarini aniqlash va  y o ‘nal- 

lirish  im konini  beradigan  o ‘zgarishlarga  qanday  ko‘m aklashishni 

(ushunish,  unga  yordam   berish  uchun  m ijozning  atrofidagilardan 

foydalanish.  Bular:

• kurslar,  m aktablar,  litseylarda  kursni  o 'q itish   yoki  kasb-hunarli 

boMguncha tayyorgarlik.

• o ‘rta  maMumotli  bitim vchilar  bem orlar,  qariyalar,  yolgMz 

kishilarga  xizm at  k o 'rsatish   boM imlarining  ijtim oiy  ish  xodim lari 

safini toMdiradi;

• o ‘rta  m axsus  o ‘quv  yurtlarida  o ‘qitish.  U lam i  tam om lagach, 

bem orlar,  yolgMz  kishilar,  keksalarga  xizm at  k o ‘rsatish  boMimlari 

xodim lari,  ijtim oiy pedagoglar boMib  ishlash  m um kin;

• universitetlar,  akadem iyalar,  soha  o liy   o ‘quv  yurtlarida 

(pedagogik,  tibbiy)  kunduzgi,  kechki  va  sirtqi  boMimlarda  (o ‘qish

69

---

m uddati  uch-yildan  oiti-yilgacha),  fakultetlarda  (oliy  m a’lum otlilar 

b ir yildan uch yilgacha o 'q itilad i) 

0

‘qitish.

P rofessional  o liy   ta ’lim ga  kelsak,  ushbu  m am lakatda  uch 

bosqich ajralib turadi. Bular:

• bakalavrlar (4-yil);

• m utaxassislar (5-yil);

• m agistrlar (6-yiI) tayyorlash.

Ijtim oiy 

ish 

xodim ining 

professional 

m aqom i 

rasm an 

tasdiqlangandan keyingi  qisqa davrda R ossiyada oliy  ta’lim  tizim ida 

ijtim oiy  soha  uchun,  shu  ju m lad an ,  ijtim oiy  so h a  organlari  va 

m uassasalari  uchun  kadrlar  tayyorlash  bilan  shug‘ullanadigan 

ixtisoslashgan  universitetlar,  akadem iyalar,  institutlar,  kollejlar 

ta rm o g 'i kengayib borishi  kuzatilm oqda.

Y igirm anchi  yillarda  tashkii  etilgan  X alqaro  ijtim oiy  faoliyat 

uyushm asi  (LA SSW )  o 'q itish   ishida  m uhim   tashkiliy  o ‘rin  tutadi. 

Ijtim oiy  ishga o ‘qitish  m illiy dasturlariga  ekspert  baho  berish  uning 

funksiyalaridan  biri  hisoblanadi.  U ning  huzurida  tashkii  etilgan 

ijtim oiy  ish  m aktabi  xalqaro  q o ‘m itasi  (IL S S W )  B M T  va  X alqaro 

m ehnat  tashkiloti  (X M T)  bilan  yaqin  ham korlik  qiladi.  X M T 

Jenevada  ijtim oiy  ishga  o 'q itish g a   taalluqli  barcha  hujjatlam i 

saqlaydigan m a’lum otnom a-axborot m arkaziga ega.

Bozor  iqtisodiyotiga  asoslangan  davlatlam ing  jah o n   tajribasi 

aholini  ijtim oiy  him oya  qiladigan  m axsus  va  ijtim oiy  tuzilm alarsiz, 

aholining  alohida  guruhlariga  va  qatlam lariga  ijtim oiy  yordam  

berishning  aniq  am al  qiladigan  m exanizm isiz  dem okratik,  huquqiy 

davlatni  shakllantirish  m um kin  em asligidan dalolat  beradi. A ynan  shu 

sababli bir necha m am lakatlarda ijtim oiy m uam m olar nafaqat  ijtim oiy 

ish  nazariyalari  va  m aktablari  doirasida,  balki  am aliy  sotsiologiya, 

ijtim oiy  psixologiya,  iqtisodiy  sotsiologiya,  ijtim oiy  m uhandislik, 

ijtimoiy pedagogika vositalari doirasida ham   faol  ishlab chiqilm oqda.

Ijtim oiy  ish  -   b u   ijtim oiy  siyosatni  am alga  oshirishning  o‘zig a 

x o s  shaklidir,  ijtim oiy  siyosat  esa  ijtim oiy  ishning  o ‘zagi  va 

y o ‘nalishidir.  H uquqiy,  fuqarolik  jam iy atin i  shakllantirishning 

m urakkab  yoMida  faoliyatning  m am lakatim iz  uchun  y angi  turini 

shakllantirish va ijtim oiy ish xodim larini k asb g a tayyorlash zarur.

«O xirgi  yillarda  O 'zb ek isto n d ag i  ijtim oiy  ish,  -   ijtim oiy  ish 

bo‘yicha  m utaxassis  boMgan  angliyalik  oiim   Terri  M yorfining

70

---

Ilkilelin, 

to/.  rivojlandi  va  m am lakat  ham da  ijtim oiy  ish  xodimi 

Idtilhl  mlntHqada  laoliyatning  ushbu  turida o ‘zin in g  yetakchi  rolidan 

In.Hilaiiishi  uohun barcha asosga eg a » 1.

O 'zbekistonda  aholini  ijtim oiy  him oya  qilish  va  qoMlab-quv- 

viiilash  ijtim oiy ta ’m inot  va su g ‘urta  tizim i orqali am alga oshiriladi.

(V /.bekiston  R espublikasi  K onstitutsiyasida  to‘g ‘ridan  tofgfri 

ilintU  qiladigan  asosiy  m e’yorlar  va  huquqlar  m avjud.  M ana  shu 

luii|iii|  va  m e’yorlar bazasida ijtim oiy  qonunchilik rivojlangan.

19 9 1-yilda  qabul  qilingan  « 0 ‘zbekiston  R espublikasida  nogi- 

ronlarni  ijtim oiy  him oya  qilish  to ‘g ‘risida»gi  Q onun  im koniyatlari 

Hicklangan  kishilarni  davlat  tom onidan  ijtim oiy  qoM lab-quvvatlash 

milliy  modeli  shakllanishini  boshlab  berdi.  O 'zb ek isto n d a  bola, 

alohida  ehtiyojlarga  m uhtoj  shaxslar  huquqiari  va  erkinliklari 

lOhasidagi  asosiy  xalqaro  hujjatlarga  q o ‘shildi  v a   ularga  m uvofiq 

i)‘z, siyosatini  olib borm oqda.

O 'zb ek isto n d a inson kam oloti bilan  bogMiq  k o ‘plab y o ‘nalishlar 

bo‘y ich a  quyidagi  m uhim   m aqsadli  ijtim oiy  dasturlar  am alga 

oshirilm oqda:

-   oilani  m ustahkam lash;

-   sogMom avlodni tarbiyalash;

-   sogMiqni  saqlashni isloh qilish;

-   ayollarning oila v a  jam iyatdagi  m aqom i v a  rolini oshirish;

-   nogironlarga,  kam   ta ’m inlangan-oilalarga va  bolali  oilalarga 

aniq  y o ‘naltirilgan  ijtim oiy  yordam   ko‘rsatish  dasturlari  shular 

jum lasidandir.

R espublikada  ijtim oiy  ta ’lim   m uassasalarini  rivojlantirishga 

katta  aham iyat  berilm oqda,  ularda  im koniyati  cheklangan  bolalar 

tahsil  oladi.  A holining  kam  ta ’m inlangan qatlam lariga  m ehr-m uruv- 

vat  k o ‘rsatish  va  ulam i  m aqsadli  qoM lab-quvvatlash  m am lakat 

hayotining  ajralm as  q ism iga  aylandi.  B undan  tashqari,  dasturiy 

xususiyatga  ega  m e’yoriy-huquqiy  h u jjatlar  m avjud,  m am lakatim iz 

Prezidenti  I.A .K arim ovning  oilani,  ayollarni,  bolalar,  keksalar,

1  М^рфи  Т.  Развитие социальной работы  в Узбекистане  в  международном  контексте /   Материалы 

Международного  форума «Инклюзивное образование  и  современные тенденции  в  развитии  форм 

социальной  поддержки  Детей».  28-29  октября  2008  г.  -   Ташкент:  Республиканский  Центр 

социальной адаптатсии детей, 2008.  - С. 23.

71

---

nogironlarni  ijtim oiy him oya qilishga qaratilgan  barcha farm onlarini 

ular qatoriga  kiritish  m um kin.

B undan  tashqari,  im koniyati  chekiangan  kishilam i  m a’naviy  va 

m oddiy qoM lab-quvvatlash tizim i jo riy  etildi.

0 ‘zbekiston y angi iqtisodiy m unosabatlarga o ‘tishi sharoitlarida 

aholining  katta  qism i  m urakkab  ijtim oiy  holatga  tushib  qoldi.  Bu 

holat m am lakatda bozor  m unosabatlariga o ‘tishning har bir bosqichi 

o ‘ziga  xosliklarini  hisobga  olgan  holda  ah o lig a  ijtim oiy  xizm at 

kokrsatish  tizim i  rivojlanishiga  k o ‘m ak!ashdi.  Jum ladan,  a g a r  bozor 

m unosabatlariga  o ‘tishning  dastlabki  bosqichida  davlat  butun 

aholini  ijtim oiy him oya qilish yoMidan borgan  b o ‘lsa, hozirgi vaqtda 

esa  haqiqatdan  ham   m uhtoj  boMgan  oilalarga  yordam   ko‘rsatishga 

urg‘u  berilm oqda. A holini aniq  y o ‘naltirilgan ijtim oiy  him oya qilish 

m exanizm i  ishlab  chiqildi,  q at’iy  tabaqalashtirilgan  yondashuv 

uning o‘zig a x o s xususiyati  hisoblanadi.

A holini  ijtim oiy  him oya  qilish  tizim i  ijtim oiy  institut  sifatida 

tobora  rivojlanib  borm oqda. 

Ijtim oiy  him oya  od am lar  ijtim oiy 

xatti-harakatining 

barqaror  shakllarini 

belgilovchi 

tam oyillar, 

ijtim oiy  m e’yorlar,  ijtim oiy  m uassasa  va tashkilotlar  m ajm uyi  bilan 

tavsiflanadi.  U ning  shakllanishi  va  rivojlanishi  k o ‘p  jihatdan 

jam iy atd ag i  m avjud 

ijtim oiy  ja ra y o n   v a   hodisalar  m azm unga, 

y o ‘nalishiga,  shakliari  va  m etodlarini  belgilovchi  iqtisodiy,  siyosiy, 

m afkuraviy, axloqiy-psixologik om illarga bogMiqdir.

Q aysi  y ilg a  qanday  nom   berishdan  q at’i  n azar — bu  oila  yoki 

ayollar  m asalasi  boMadimi,  sogMom  avlod  tarbiyasi,  m ahalla- 

larim izni  obod  qilish yoki  qariyalarni  qadrlash  boMadimi,  onalik  va 

bolalikni  m uhofaza  etish  yoki  jam iy atim izd a  m ehr-m uruvvat, 

insonparvarlik  ruhini  kuchaytirish  boMadimi  -   bularning  barchasini 

birlashtiradigan um um iy  bir m ezon  bor.  U   ham   boMsa,  inson,  uning 

hayoti,  orzu-niyatlari  dardu  tashvishlarini  d av lat e ’tibori  m arkaziga 

q o ‘yib,  odam larning  o g 'irin i  yengil  qilishga  qaratilgan  intilishlari 

m isolida yaqqol nam oyon boMmoqda.

0 ‘tgan  d av r m obaynida maMum  bir nom   berilgan  h a r qaysi  yil 

o 'z id a   m ujassam   etgan  m a’no-m azm uni,  o ‘z   oldiga  q o ‘ygan 

m aqsadlari,  dolzarbligi  va  aham iyati  bilan  hayotim izda  m avjud 

boMgan  m uam m olarni  yechishda  bir  y illik   m uddat  bilan  chega- 

ralanib qolm asligini ta ’kidladi.

72

---

Duvlut  byudjetim izning  ijtim oiy  soha  va  aholini  ijtim oiy 

t|«i'lliih-quvvatlashga  qaratilgan  um um iy  xarajatlari  2006-yilda  51 

lol/.ni  tushkil  etgan  boMsa,  bu  k o ‘rsatkich  2007-yilda  54,1  foizni 

tanhkll  ctudi.  Kam  ta ’m inlangan,  yosh  bolali  oilalarga  ijtim oiy 

iinlaqulur  uchun  moMjallangan  xarajatlar  m iqdori  esa  2007-yil 

hyudjctida  7  foizni  tashkii  etdi.  B ozor  iqtisodiyotiga  o ‘tish 

tliivrining  R cspublikam iz  Prezidenti  tom onidan  k o ‘rsatib  berilgan 

« О '/.bck  m odcli»ning 5 ta  aso siy  tam oyillari:

•  Iqlisodiyotning siyosatning ustuvorligi.

•   Q onun ustuvorligi.

•   D avlatning olib borilayotgan  islohotlarda tashabbuskorligi.

•   A holining kuchli ijtim oiy him oyasi.

•   M ohotlam ing bosqichm a-bosqichliligi.

Ijtim oiy 

h im o y a  d eganda  y o sh i,  jin si,  m illati,  m ansabidan 

qiil'ly  nazar,  respublika  fuqarolarining  toMaqonli  hayot  kechirishini 

In'ininlashga  qaratilgan  davlat siyosati  tushuniladi.  Ijtim oiy him oya 

i horalariga  fuqarolam ing  ijtim oiy  t a ’m inoti,  ularga  ko'rsatiladigan 

Ijiimoiy yordam  va ijtim oiy reabilitatsiya tadbirlari kiradi.

Ijtim o iy  t a ’m in o t —  alo h id a olingan  fuqaro,  fuqarolar toifasiga 

boshqalar  qatori  ten g   im koniyatlar  berish  orqali  toMaqonli  hayot 

kechirishini  ta ’m inlashga  qaratilgan  va  D avlat  tom onidan  am alga 

oihirlladigan  chora-tadbirlar  m ajm uyiga  aytiladi.  Ijtim oiy  ta ’m inot 

choralariga fuqarolam ing pensiya ta ’m inoti, bepul protez-ortopediya 

m ahsulotlari,  reabilitatsiya  tex n ik  vositalari  -  nogiron  aravachalari, 

oshitish  m oslam alari,  xassa  va  qoM tiqtayoqlar  bilan  ta ’m inlash, 

bcpul  senator  sogMom lashtirish  choralari,  turli  xil  im tiyoz  va 

kufolatlam i  yetkazish,  fuqarolarga  k o'rsatiladigan  bepul  tibbiy 

xizm at,  bepul ta ’lim  olish kabi ch o ralar kiradi.

Ijtim o iy   y o rd a m   v a   q o M lab -q u v v atlash   -   m uayyan  vaqtda 

obyektiv qiyin sharoitga tu sh ib  qolgan fuqarolar, oilalarga sh u  qiyin 

iharoitdan  chiqib  ketish  uchun 

D avlat  tom onidan  vaqtinchalik 

ko'rsatiladigan  yordam   chora-tadbirlari  kiradi  (kam   ta ’m inlangan 

oilalarga  m oddiy yordam ,  voyaga  yetm agan  farzandlari  bor  m uhtoj 

oilalarga  nafaqalar v a  hokazolar).

73

---

Ijtim oiy  re a b ilita tsiy a - kasallik yoki jarohatlar asoratlaridan  nogi­

ron  boMib  qolgan  fuqarolami  faol  ijtimoiy  munosabatlarga ja lb   qilish, 

ularning jam iyatga integratsiyasini ta ’m inlash choralariga aytiladi.

M am lakatim izda  ijtim oiy  ta ’m in o t  va  uning  huquqiy  tizim lari 

barpo etilishi shartli ravishda  bir n ech a bosqichlarga boMinadi: