Ijtimoiyish



Download 10,86 Mb.
Pdf ko'rish
bet14/74
Sana02.01.2022
Hajmi10,86 Mb.
#311427
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   74
Bog'liq
Ijtimoiy ish etikasi

Skandinaviyacha

 

model

 

(Shvesiya, 



Norvegiya, 

Finlyandiya, Daniya)



Bismark modcli

(Germaniya, Fransiya, 

Belgiya)

Beverij modeli

(Angliya,

Irlandiya)

Asosiy qoidasi

Asosiy qoidasi

Asosiy qoidasi

Mamlakatlarda 

yashovchi barcha 

fuqarolar ijtimoiy 

ta’minlanish huquqiga 

ega


Jamiyat a ’zolariga 

ijtimoiy ta’minot 

uchun zarur vositalami 

ishlab topishga 

imkoniyat berish

Har bir fiiqaro 

favqulodda 

holatlarda (kasallik, 

nafaqa yoshi, oiim  

va b) ijtimoiy 

sug‘urtali nafaqa va 

pul yordami bilan 

qamrab olinishi 

zarur


Bosh siyosiy maqsad 

to‘Ia-to‘kis bandlikka 

erishish (davlat 

mas’uliyati)

A

Bosh siyosiy maqsad 



daromadlami 

himoyalash (xodim 

mas’uliyati)

Bosh siyosiy 

maqsad minimal 

darajadagi 

daromadlami 

himoyalash

Ijtimoiy  ish  xodim lari  keng  doiradagi  muammolarga  duch 

kelmoqda. 

Alkogolizm. 

mulkchilik 

huquqiarining 

buzilishi, 

bolalarga  yom on  m uom alada  boMish,  er-xotinlar janjali,  ruhiy  va 

jism oniy  kasalliklar,  darbadarlik,  jam iyatdan  holi  yashash  shular 

jum lasidandir.  Bulam ing  barchasi  m axsus  tayyorgarlikni  talab 

qiladi.  Ijtim oiy  ish  xodim lari  tegishli  bilim  va  ko‘nikm alarga  ega 

boMibgina  qolmay,  balki  kasbga  d o ir  axloqiy  m e’yorlar  va 

tam oyillarga rioya qilishga shaxsan tayyor boMishlari kerak.

Yangi  vazifalam ing  paydo  boMishi,  ichki  imkoniyatlardan 

foydalangan  holda  eskini  yangi Iashda,  ayniqsa  odam larning  o ‘zi

36



hayotiy  vaziyatlarni  mustaqil  hal  etish  qobiliyatlarini  rivojlan- 

lirishga  yo‘naltirilgan  ijtimoiy  ish  faoliyatining  professional 

shakllari,  metodlari,  texnologiyalardan  unum li v a  samarali  am alga 

latbiq  etgan  holda,  davr  talablarga  muvofiq  ravishda  qoMlash 

lozimligini  ko‘rsatmoqda.  Yuzaga  kelgan  muammolarni  samarali 

hal  etish  uchun  xizmatlar,  resuslarni  taqdim  etuvchi  tizim lar  bilan 

odam lar aloqasini  ta'm inlash,  muammolarini  hal  etishning  samarali 

va  insonparvar  yoMlaridan  biri  ekanligini  alohida  e ’tiro f  etmoq 

lozim. Bu esa o ‘z  ichiga  quyidagilam i qamrab oladi:

1. Ijtim oiy  sohaniilg  boshqa  tarmoqlari  singari,  ijtimoiy  ish 

faoliyatning professional  va  noprofessional  turlarining uyg‘unlashib 

ketishi  bilan  ahamiyatlidir.  Y a’ni  bu yerda professional  mutaxassis- 

lar  bilan  birgalikda  ko‘ngillilarining  katta  guruhi  mehnat  qiladi, 

ularning  ko‘pchiligi  oliy  va  o ‘rta  m a’lumotga  ega,  faqat  boshqa 

ixtisoslik  bo‘yicha  yoki  ijtimoiy  xodimlarini  tayorlov  kurslarini 

tamomlaganlar.  Bu  sohada  ijtimoiy  ishning  yutugM  ko‘p  jihatdan 

barcha xodimlarning ijtimoiy ish nazariyasi va texnologiyasi boshqa 

fanlar  sohasidagi  bilim lar  tizimini,  egallaganliklar,  ulam i  amali- 

yotda  qo-llash  mahorati  va  ko‘nikm asiga  ega  ekanliklariga, 

zam onaviy texnologiyani o ‘zlashtira olishlariga bog‘liqdir.

2. Barcha  strukturaviy  darajalar  ijtimoiy  ish  — m ikro  -  m ezo — 

m akro  darajalarda  namoyon  bo‘ladigan  texnologikligi  va  ko‘p 

rejaligi  bilan  farq  qiladi.  Ijtimoiy  m uam m olam ing  o ‘sishi  va 

ijtimoiy  resurslam ing  cheklanganligi  sharoitida  ta’sir  samarasi  hal 

qiluvchi  darajada  m ijozga  ta ’sir  etish  usullari,  metodlari,  yoMlari 

majmuyidan  to ‘g ‘ri  foydalana  olish  mahorati  bilan  belgilanadi. 

Ijtimoiy  soha  xodimi  uning  ijtimoiy  vaziyatining  o ‘zgarishiga 

erishib, psixologik korreksiyani o'tkazadi, ijtimoiy - maishiy, tibbiy - 

ijtim oiy  yordam  ko‘rsatadi,  yuridik  yoki  ijtimoiy  -  psixologik 

m aslahat beradi va hokazo xizm atlam i am alga oshiradi.

M ikro  darajada  hayotiy  vaziyat  ijtimoiy  m uhitning  bevosita 

ta ’sirida vujudga keladi. Ijtimoiy ish xodimi kishilar bilan individual 

ishlash  metodlami  yaxshi  egallagan  holda  mijozini  ijtimoiy 

him oyalay  oladi.  M ezo  darajada  mijoz  sotsium  ichida  boshqa 

kishilar va kichik guruhlar bilan o ‘zaro ta’sirda boMadi (oila, jam oa, 

tengdoshlari  guruhi).  Bu  holda  ijtimoiy  soha  xodimi  guruh  bilan 

ishlash  metodlari  va  texnologiyalarini  yaxshi  bilishi  kerak  boMadi.

37



M akrodarajada  yirik  korxonalar,  tizim lar  va  guruhlar  bilan  o ‘zaro 

munosabatda  bo'iadi.  Bu  holda  u  bir  o ‘zi  hal  etishi  qiyin  boMgan 

yirik  ijtimoiy  m uam m olar  bilan  to ‘qnash  kelishi  mumkin.  Shuning 

uchun  ijtimoiy  ish  xodim i  muammoni  hal etishning qulay yoMlarini 

topishga yordam berishi kerak boMadi.

H ar bir sohaning o ‘ziga xosligini  hisobga olgan  holda  ijtimoiy 

xodim lar m ijozga faqat muam m oni hal eta olish  mahoratigina emas, 

balki  qiyin  vaziyatni  yengishning  yangi  ko‘nikma  va  malakasini 

ham  shakllantira  olmogM  lozim.  Bu  yerda  ijtimoiy  ishning  muhim 

xususiyati  bir  vaqtning  o ‘zida  m akro  -   mezo  -  mikro  darajalarda 

vaziyatni  qayta  o ‘zgartirish  faoliyatini  am alga  oshirish  qobiliyatini 

namoyon  qiladi.  Y a’ni  individual  darajada  muammolarni  hal  etish 

individual  m uam m olar doirasidan chetga chiqish o ‘z navbatida joriy 

va  kelgusidagi  m uammolarni  hal  etishni  yengillashtirishda  muhim 

rol  o ‘ynaydi.  Faqat  shundagina  insonga yordam  berishdagi  faoliyat 

samarali boMishi mumkin.

Ijtim oiy  ish  boshqa  sohalardagiga  nisbatan  faolroq  va  ko‘p 

subyektli  ham da  ko‘p  qirrali  faoliyat  sifatida  rivojlanib  bormoqda. 

Bu  esa  aholi  ijtimoiy  m uam m olarining  ko‘payishi  va  uning  hayot 

darajasining  pasayishini,  ijtimoiy  him oyasizligini jam iyatning  turli 

qatlamlari  va  guruhlari  o ‘rtasida  ijtimoiy  faollikni  va  reaksiya 

ijtimoiy  tashabbusning  paydo  boMishini  yanada  kuchaytirishga 

yordam  berishi mumkin.

Ijtimoiy  tashabbuslar  subyektlari  boMib,  mam lakatda  vujudga 

kelayotgan  uchinchi  sektorni  ifoda etuvchi  turli  ijtimoiy  institutlar, 

ijtimoiy uyushm alar v a xayriya tashkilotlarini hisoblanadi.

Ijtimoiy  him oyaning  muhim  tashkiliy-huquqiy  shakli  boMgan 

ijtimoiy xizm at ko‘rsatish tizim idagi  ijtimoiy ish o ‘z  xususiyatlariga 

ega.  Ijtimoiy ish  ijtimoiy xizm at ko‘rsatish muassasalarida ishlovchi 

m utaxassislar  tom onidan  am alga  oshiriladi. 

Ijtimoiy  xizm at 

ko‘rsatishning  kom pleks  m arkazlari,  ijtimoiy  xizm at  ko‘rsatish 

markazlari,  oila  va  bolalarga  yordam  ko'rsatishning  hududiy 

markazlari,  ota-onalar  qarovisiz  qolgan  bolalarga  yordam  berish 

markazi,  voyaga  yetm aganlar  uchun  ijtimoiy  reabilitatsion  mar- 

kazlar,  ijtimoiy  xizm at  ko‘rsatishning  statsionar muassasalari  (qari- 

yalar  va  nogironlar  uchun  uy-intem atlar)  psixonevrologik  inter­

38



hollar),  gerontologik  markazlar  va  boshqa  muassasalar  muhtojlarga 

lurli  xizmatlarni ko‘rsatadilar.

I-Iayot  tajribasi 

ko‘rsatadiki,  kishilar  ko‘pincha  shunday 

imiammolarga  duch  keladiki,  bu  muammoni  nafaqat  o 'zlari,  balki 

ularning  oilalari  va  oila  a ’zolari,  do'stlari,  qarindosh-urugMari  ham 

hal  qila  olishmaydi.  Buning  uchun  yordamga  muhtoj  kishilarga 

maxsus professiyaga ega boMgan ijtimoiy ishchi zarur boMadi1.

Ijtimoiy  ish  ijtimoiy  xizmat  ko‘rsatishning  muhim  vazifalarini 

am alga oshiradi:

a) ijtimoiy yordam ko‘rsatish:

-   ijtimoiy  yordamga  ju d a  muhtoj  kishilarni  aniqlash  va 

ro‘yxatga  olish,  ularga  m oddiy  (moliyaiy,  natural  yordam  berish; 

vaqtincha boshpana berish v a boshqalar;

-   muhtojlarga  o ‘z   faravonligini  mustaqil  ta’m inlashi,  oilaviy 

tadbirkorlikni yoMga qo‘yishi uchun sharoit yaratish, bu qashshoqlik 

profilaktikasi boMadi;

-   chetdan  parvarishga  muhtoj  boMgan  oilalar  va  yolgMzlarga 

uyda  xizm at  ko‘rsatish 

(oziq-ovqat,  dori-darmon  yetkazish, 

davolash  muassasalariga  yuborish,  uyda  sogMigMga  qarash  va 

boshqalar);

-   xalq  taMimi  organlari  bilan  hamkorlikda  bolani  vaziyat  ta- 

qazosi  bilan vaqtincha oiladan  boshqa joyga, keyinchalik bog'chaga 

joylashtirish, vasiylikka olish, farzandlikka olishni tashkii etish;

b) m aslahat berish:

-   mutaxasisslar  maslahati  (konsultatsiyasi)  (yurist,  sotsiolog, 

pedagog, shifokor, psixolog v a boshqalar);

-  kasb tanlashda, yoshlarni kasbga tayyorlashda ishtirok etish;

-   yigit  -  qizlarni  nikohga  va  ongli  tarzda  ota-onalikka 

tayyorlash;

-   ota-onalarga  tibbiy  -  psixologik  umumiy  majburiy  taMim 

berish;

'О сновы  социальной работы.  М осква, ИНФРА-М .  1999.6-bet

3 9



d)  ijtimoiy korrektirovkalash va reabiiitatsiya:

-   davlat  hulq-atvorli,  qarovsiz  bolalar,  ota-onalar  yoki 

qarindoshlar  qarovsiz  qolgan  o ‘sm irlam i  ijtimoiy,  tibbiy-  pisixo- 

logik reabilitatsiyalash;

-  im koniyati cheklangan bolalar va o ‘sm irlar, ularning oilalarini 

tibbiy-ijtim oiy  reabilitatsiyasi;

e)  aholini  axborot  bilan  taminlash,  ijtim oiy  ehtiyojlarni 

o'rganish  va oldindan  aytish,  bular doirasidan  uchta nisbiy mustaqil 

y o ‘nalishlar ajratiladi:

-   hayotning  m urakkab  vaziyatini  yechish  uchun  zarur  boMgan 

axborotni m ijozga yetkazish;

-   aholi  o ‘rtasida  tibbiy-pisixologik,  pedagogik  va  boshqa 

bilim lam i yoyish;

-   ijtim oiy  ish  mutaxassislari,  m axsus  tuzilgan  muassasalar, 

ilmiy  tashkilot  tom onidan  o ‘z  mijozlari  ehtiyojlarini  va  regionda 

keskin ziddiyat, tug‘diruvchi ijtimoiy muammolarini o ‘rganish, ular­

ning  bartaraf etishning  konkret  usullarini  ishlab  chiqish  va  amalga 

oshirish;

f) tabiiy ofatlar v a ijtim oiy ziddiyatlarini  bartaraf etish  bo‘yicha 

favqulodda choralam i bajarishda ishtirok etish;

-   favqulodda  dasturlam i  ishlab  chiqishda  ijtimoiy  xizm atlar 

m utaxassislarining ishtirok etishi;

-   respublikalararo,  respublika,  regional  (hududiy)  daraja 

ijtim oiy xodim lar m arkaziy brigadalarida aholisi ijtim oiy ziddiyatga 

tortilgan tabiiy ofat hududiga zarur boMgan professional,  psixologik 

va  boshqa  yordam   ko‘rsatish  uchun  yetib  keluvchi  qutqaruv 

xizmatlarini tashkii etish.

Ijtim oiy  ishning  zam onaviy  texnologiyalarni  egallash  mutaxas- 

sislarga  o ‘z   vaqtida  kishilam ing  hayotiy  zarur  ehtiyojlarini  qondi- 

rishga,  inqirozli  davrlarda  ularning  yashashiga  yordam   berish  va 

ular  hayot  darajasi  v a  sifatini  yaxshilashga  bevosita  ta’sir  etishga 

imkon beradi.

Ijtimoiy ish zamonaviylikning sotsiomadaniy fenomeni sifatida 

100  yil  avval  vujudga  kelib,  kasbga  aylandi,  yangi  y o ‘nalishlar, 

funksiyalar,  texnologiyalar  bilan  boyidi.  U   hozirgi  paytda jam iyat 

hayot  faoliyatining  m uhim   sohalarida  am alga  oshirilayapti:  aholini 

ijtimoiy  himoyalash  tizim ida  m aorif va  sogMiqni  saqlashda,  harbiy

40



imihilcla  va  penitensar  muassasalarda,  sanoat  va  qishloq  xo‘jalik 

ishlab  chiqarish  korxonalarida,  sport-sog‘lomlashtirish  va  madaniy 

dam olish  faoliyati sohalarida va boshqalarda.

Ijtimoiy  sohaning  har  bir  tarm og‘i  insonga  yordam  va  madad 

bcrishning  konkret  vazifalari  hal  etilayapti.  Ijtimoiy  ishning  o ‘z 

qonuniy  va  me’yoriy-huquqiy  bazasi  bor,  sinalgan  texnologiyalar 

qoMlanilayapti,  faoliyatning  professional  turi  sifatida  ijtimoiy  ish 

funksiyalarini  to‘la  am alga  oshirish  uchun  ijtimoiy  sharoitlar 

yaratilayapti.

Ijtimoiy  ishning  bosh  g ‘oyasi  inson  huquqi  va  professionalizm 

konsepsiyasi  bo‘lib,  uning  atrofida  ijtimoiy  ish  kasb  sifatida 

shakllanayapti,  hayotning  mushkul  vaziyatiga  tushib  qolgan 

kishilam i  ijtimoiy  himoya  qilish  tajribasi  to‘planayapti.  Insonning 

jam iyatdagi  mavqeyini  belgilovchi  va  uning  asosiy  ijtimoiy 

ehtiyojlariga  mos  keluvchi  huquqlarni  himoyalash  ijtimoiy  ishning 

ham  asosi, ham jam iyatning  har qanday  sohasidagi  rag‘bati  boMadi. 

Insonning  eng  muhim  hayotiy  huquqiari  nazarda  tutilayapti  -  

yashashga,  mehnat  qilishga,  qarilikda  ijtimoiy  ta ’minotga,  oilani 

m uhofaza qilishga, yetarli hayotiy darajaga yetishi huquqiari.

Har  bir  inson  muayyan  ne’m atlar  va  boyliklarga  mutloq  va 

oydin  boMgan  huquqqa  egaligiga  ishonch,  qaysi  bir  sohada 

ishlamasin,  har  bir  ijtimoiy  ish  xodimining  asosiy  professional 

qoMlanmasi  boMishi  zarur.  Turli  vaqtda  inson  huquqiari  haqidagi 

tasavvurlar  tubdan  qayta  ko‘rib  chiqilgan  boMsa  ham,  bu  asos 

sezilarli  o'zgartirishlarga  uchragani  yo‘q.  Aksincha,  XXI  asr 

boshida  bu  asosni  professional  yoki  jam oatchilik  boshlanishi 

asosida  hayotga  tatbiq  etishni  xohlovchilar  soni  ancha  ko‘paydi. 

Hatto  yangi  tushuncha  paydo  boMdi  —  «yordam  beruvchi  kasb 

vakillari»,  bularga  am aliy  psixologlar,  psixoterapevtlar,  ijtimoiy 

pedagoglar,  ijtimoiy  ish  xodimlari  va boshqalar kiradi.  Muhtojlarga 

yordam   berishda  professional,  «ko‘ngillilar»  va  boshqalar  sifatida 

millionlab kishilar ishtrok etayapti1.

Shu bilan  birga ko‘rsatib o ‘tilgan  ixtisosliklar bilan professional 

faoliyat  o ‘rtasidagi  chegarani  aniq  belgilash,  shuningdek,  faqat 

ijtimoiy  him oya  va  ijtimoiy  xizmatni  ta ’minlash  bilan  emas,  balki 

insonlami  muhtojlikdan,  qashshoqlikdan,  adolatsizlikdan.  marginal- 

likdan  qutqarishga,  cheklangan  imkoniyatlami  yengishga,  o ‘z

41



muammolarini  mustaqil  hal  etish  qobiliyatini  qaror  toptirishga 

yordam  beruvchi,  yordam  berishning turli  ijtimoiy tizim larida band 

boMgan  kishilar  mavqeyi  farqlarining  mohiyatini  aniqlash  zarur. 

Ijtim oiy  ish  kasb  sifatida  inson  kulfatlari  koMamlarini  chuqurroq 

bit ishning  markazidir.  Demak,  bu  kasb  vakillari  hayotga  tatbiq 

etilayotgan  hukum at qarorlariga javoban davlatga ancha m os qaytar 

aloqani  ta ’m inlashlari,  unsurlari  atrof-muhitning  va  jism oniy 

sogMiqning  ahvoli  boMgan  hayot  sifatini  yaxshilash  yoMlarini, 

iqtisodiyot,  maorif.  sogMiqni  saqlash,  ijtimoiy  him oyalanganlik 

darajasini  ko‘rsatish  mumkin.  Ijtimoiy  ish  xodimi  qaysi  sohada 

ishlamasin,  u  quyidagi  bir  asosda  turib  ish  ko‘rishi  kerak:  inson 

uning  ravnaqi  va  munosib  hayot  kechirishi  uchun  zarur  boMgan 

sharoitlarga  ega  boMishi  kerak,  kishilarning  kundalik  hayotini 

yengillashtirishi,  ularga  ko‘p  sonli  ijtimoiy  m uammolarni  hal 

etishda  yordam  berish,  o ‘z   funksiyasini  ijtimoiy  soha  xususiyatini, 

konkret  sotsium ni  hisobga  olgan  holda  bajarishi  kerak.  Ijtimoiy 

ishning  obyekti  «sotsiumdagi  shaxs»dir.  Ijtimoiy  ish  m ijozining 

mutaxassislar,  turli  strukturalar  va  m uhit  bilan  o ‘zaro  munosabati, 

o ‘zaro  ta ’siri  har  qanday  sotsiumda  ijtimoiy  ishning  predmetini 

tashkii etadi.

Ijtimoiy ish xodimi m ijozga quyidagicha yordam beradi:

-   yashash  uchun  kurashni  ta’minlagan  holda,  turmush 

muammolarini  mustaqil  hal  etish  usullariga  o ‘rgatish  holda  o ‘zini 

ta ’minlash  va  yashashning  munosib  darajasiga  erishish  imkoniyat- 

larini ochgan holda;

-   hayotning  mushkul  vaziyatidan  chiqib  olish  uchun  resurslar, 

harakatlar 

ko'rsatadigan 

tizimlar 

bilan 


mijozning 

aloqasini 

ta ’minlagan  holda,  bu  tizim lam ing  samarali  v a  tashkiliy  ishlariga 

ko‘maklashgan holda;

-   inson  va  davlat  o ‘rtasida  vositachi  sifatida  o ‘z   m ijozining 

ijtim oiy  faoliyat  yuritishdagi  vaziyatni  o ‘zgartirishga,  uning 

m uam m olarini  hal  etishga  samarali  va  insoniy  vositalarni  topishga, 

davlat  tizimini  insonning  manfaatlari  v a  ehtiyojlarini  hisobga 

olishga  m ajbur  qilishga,  sotsiumga  mijozning  tezroq  ijtimoiy 

m oslashuvi uchun zarur sharoitlam i yaratishga xizm at qilgan holda;

-   ijtimoiy  voqelikning  o ‘zgargan  sharoitlariga  m oslashuviga 

yordam   beradi.  0 ‘z  tizim ining  im koniyatlaridan,  uning  m e’yoriy

42



huquqiy  aktlaridan  foydalangan  holda  ijtimoiy  xodim  mijozning 

o'/.ini  safarbar  etish  mexanizmini  individual  -  shaxsiydan  tortib. 

guruhigacha  -   faollashtira  olish  zarur.  Va  shu  nuqtayi  nazardan 

professional  ijtimoiy  xodimning  mahorati,  uning  m ijoz  yoki 

m ijozlar guruhi bilan o 'zaro  ta ’siri va munosabati, natijasida kishilar 

muhtojlikdan, hayotning mushkul vaziyatidan qutulishida o ‘z-o‘ziga 

yordam asosini amalga oshirishda mujassam boMishi kerak.

*   *   *

Xristian dini tarqalishi bilan  ijtimoiy masalalarga doir m e’yoriy- 

hujjatlar qabul qilindi. 347-yilda Sardukiy bosh cherkovida (G ‘arbiy 

va  Sharqiy  Rim  imperiyasi  chegarasida)  faqirlar,  yetim lar,  bevalar 

va  m usofirlarga  yordam  ko'rsatish  bo'yicha o ‘n  ikkita  qoida  qabul 

qilindi.  Shu  bilan  birga  ushbu  qoidalarda  xayr-ehson  tarqatishda, 

faqirlami  ovqat  bilan  ta’minlashda  o ‘z   aksini  topgan  boshpana  va 

oziq-ovqat berish tizimi ustuvor o ‘rin egallaydi  .

Rossiyada  ijtimoiy himoya davlat tizimining qaror topishi  1701- 

yilda  im perator  Pyotr  I  tomonidan  «Avliyo  Patriarx  uylarida 

g‘ariblar, kasallar va qariyalam i aniqlash to‘g ‘risida» Farmoni qabul 

qilinishidan 

boshlandi. 

Imperator  Pyotr  I  davrida  birinchi 

yetim xonalar  paydo  boMdi  jam iyatga  davlat  tomonidan  faqirlami 

ajratish  va  har  bir  alohida  toifa  bo‘yicha  g ‘am xo‘rlik  ko‘rsatish 

bo‘yicha choralar qabul qilish yuklandi.

G ‘arbiy  Yevropa  mamlakatlarida  X V I-X V II  asrlarda  ijtimoiy 

yordam   davlat  tizimi  rasmiylashtirilishi  davlat  rolining  oshishi  va 

ayni  bir  vaqtda  xristian  cherkovi  faolligining  pasayishi  bilan 

izohlanadi.  Jumladan, 1529-yilda  Germaniyada  nochorlarga  yordam 

to ‘g ‘risida  Gamburg  ustavi,  1682-yilda  esa  davlat  ta ’minoti  chora- 

tadbirlari  to ‘g ‘risidagi  farmon  qabul  qilinadi.  Angliyada  1531-yilda 

nochorlarga  yordam  berish  to ‘g‘risida  qonun  qabul  qilinadi,  1572- 

yilda  faqirlarga  yordam  ko‘rsatish  uchun  umummilliy  soliq  joriy 

etiladi. 

1601-yilda 

Angliyada  qabul 

qilingan 

Kambag‘allik 

to‘g ‘risidagi qonunda muhtojlarga moliyaviy yordam  berishga urg‘u

1  Кузмын К .В .. С утырин Б.А .  История  социальной работы  за  рубеж ом  и  в  России (с  древности до 

начала X X  века). -  М  : А кадемический проект, Екатеринбург: Д еловая книга, 2002. -  С .  I I .

43



b e rild i.  B u   q o n u n   m a z k u r s o h a d a  q o n u n c h ilik n i  riv o jla n tirish   u ch u n  

a s o s   b o 'lib   x iz m a t  q ild i  v a   h u k u m a tn in g   in so n   e h tiy o jla ri  u ch u n  

ja v o b g a rlig i  s h a k lla n ish id a   b u rilish  y a sa d i.

F a o liy a t tu ri  v a  k a sb   tu ri  s ifa tid a   ijtim o iy   ish  k e lib   c h iq ish in in g  

ta rix iy  d o ira la rin i  u y o k i  bu   d a ra ja d a  an iq ro q   b e lg ila b  o lis h  m u m k in . 

Ju m la d a n , 

k o ‘p c h ilik  

ta d q iq o tc h ila r 

uni 

s a n o a t 



riv o jla n g a n  

b o s h la n g 'ic h  d a v rg a  k iritm o q d a .

M a z m u n i



T a rix iy

d a v r la r

1.

Q adim gi  M isrda  ibodatxonalarda  diniy  y ordam lar 



berilgan, och kishilarga non bepul tarqatilgan.

M il.av .  7 

a s r

2.

Q adim gi 



G resiyada, 

so cngra 

Q adim gi 

R im da 


nochorlashgan  qatlam   orasida  non,  kiyim .  pul 

tarqatishda aks etgan  filantropiya g ‘oyasi rivojlandi.

M iL av.

6 -4 a s rla r

3.

Q adim gi  slavyanlarda  turli  a n ’anaviy  belgilar  bilan 



diniy  qo l llab-quvvatlash,  u ru g 1,  oila,  aholi  doirasida 

ijtim oiy-urug‘doshlik,  shuningdek  x o ‘ja lik   yordam i, 

o ‘zaro   yordam   v a  him oya  ijtim oiy  him oyaning 

asosiy shakllari bulgan.

1-3 a s r l a r

4.

X ristian  dini  tarqalishi  bilan  ijtim oiy  m asalalarga 



do ir  norm ativ-huquqiy  hujjatlar  qabul  kilindi.  347 

yild a 


G ‘arbiy 

va 


Sharqiy 

R im  


im periyasi 

chegaralarida 

faqirlar, 

yetim lar, 

bevalar 

va 


m usofirlarga  yordam   k o ‘rsatish  buyicha  o ‘n  ikkita 

qo ida  qabul  qilindi.  Shu  bilan  birga  unda  xayr- 

eh so n lar 

tarqatishda, 

faqirlam i 

o vqat 


bilan 

ta ’m inlashda  o ‘z   aksini  topgan  boshpana  v a  oziq- 

ovqat berish tizim i  u s tu v o ro ‘rin egallaydi.

4-6 a s r la r

5.

R ossiyada  ijtim oiy  him oya  davlat  tizim ining  qaror 



topishi  1701  y ild a   im perator  P y o tr  I  tom onidan 

«A vliyo  Patriarx  uylarida  g ‘ariblar.  kasallar  va

18 a s r

44



qnriynlam i  aniqlash  tug‘risida»gi  Farmoni  qabul 

c|ilinishidan  boshlandi.  Im perator  Pyotr  davrida 

Mrinchi  yetim xonalar  paydo  buldi,  jam iy apa  davlat 

tom onidan  faqirlam i  ajratish  va  har  bir alohida  toifa 

b o 'y ich a  g ‘am xurlnk  kursatish  b o ‘y ich a  choralar 

qabul  qilish yuklandi.

6.

0 ‘arbiy  Y evropa  m am lakatlarida  X V I-X V II  asrlar- 



da  ijtim oiy  yordam   davlat  tizim i  rasm iylashtirilishi 

davlat  rolining oshishiga  va  ayni  bir  vaqtda  xristian 

ehcrkovi  faolligining pasayishi  bilan  izohlanadi.

16-17 a s r

7.

1529  yilda  G erm aniyada  nochorlarga  yordam  



to 4g ‘risida G am burg ustavi qabul qilindi.

16-17 a s r

N.

G ‘arbiy  Y evropa  m am lakatlarida  X V I-X V II  asrlar- 



da  ijtimoiy  yordam   davlat  tizim i  rasm iylashtirilishi 

davlat  rolining  oshishiga  va  ayni  bir  vaqtda  xristian 

cherkovi  faolligining  pasayishi  b ilan   izohlanadi. 

Jum ladan,  1529  yild a  G erm aniyada  nochorlarga 

yordam   tug‘risida  G am burg  ustavi,  1662  yild a  esa 

davlat  ta ’m inoti  chora-tadbirlari  to cg crisidagi  far- 

m on qabul  qilinadi.  A ngliyada  1531  y ild a nochorlar- 

ga  yordam   berish  to cg ‘risida  qonun  qabul  qilinadi, 

1572  yida-  faqirlarga  yordam   k o 'rsatish   uchun 

um um m illiy  solik jo riy   etiladi.  1601  yilda  A ngliya­

d a qabul  qilingan K am bag‘allik  to ‘g ‘risidagi qonun- 

da  m uhtojlarga  m oliyaviy  yordam   berishga  urg‘u 

beriladi.  Bu  qonun  m azkur  sohada  qonunchilikni

16-17 a s r

rivojlantirish.  uchun  asos  bulib  xizm at  qildi  va 

hukum atning  inson  extiyojlari  uchun  javobgarligi 

shakllanishida burilish yasadi.

45



X V III asr oxiri -  XIX asr boshida G ‘arbiy Yevropa va Am erika 

m am lakatlari sanoatida tub burilish davri  boshlanib,  ishlab chiqarish 

texnik 

jihatdan 

takom illashibgina 

qoim ay, 

balki 

ijtimoiy 



m uam m olam ing 

keskinlashishiga, 

ijtim oiy 

tabaqalashuvning 

kuchayishiga, jinoyatchilik va ishsizlikning o'sishiga olib keldi.

Ijtim oiy m uam m olam ing keskinlashishi qashshoqlik muammosi 

kelib  chiqishiga  olib  keldi,  bu  esa  jam oatchilik  tomonidan  haqli 

ravishda  barqarorlikka  va  tartibga  tahdid  sifatida  qabul  qilindi.  Bu 

holat nafaqat Yevropa va Amerika  m am lakatlarida  ijtimoiy sohada- 

gi munosabatlarni tartibga soladigan ijtimoiy qonunchilikning paydo 

bo‘lishiga, balki aholining turli guruhlarini  em pirik o ‘rganishga olib 

keldi. X IX  asr boshida aholi ro‘yxatga olina boshlandi, turli  ijtimoiy 

m uam m olar  tekshirildi,  tahliliy  ifodalab  berildi.  Biroq  XIX  asr 

oxiridagina  ijtimoiy  islohotchilar  va  xayriya  tashkilotlari  yetakchi- 

lari  nochorlarga  yordam  ko‘rsatadigan  odam lar  m axsus  tayyor- 

garlikdan o ‘tishi kerak degan xulosaga keldi.

XIX  a sr  oxiri  -   XX  asr  boshlarida  pozitivizm  v a  liberalizm 

vakillari  qarashlari  sanoati  rivojlangan  m am lakatlarda  shaxsning 

maqbul  hayot  kechirishi  uchun  barcha  shart-sharoitlar yaratib  bera 

olm aydigan  davlatning  shaxs  oidida  javobgarligi  va  m a’naviy 

burchi to ‘g ‘risidagi tushuncha paydo boMishiga ko‘mak!ashdi.

Ijtim oiy  ish  rivojlanishida  uch  bosqichni  ajratib  ko‘rsatish 

m umkin.  Birinchi  bosqich  ijtimoiy  ishning  kasb  sifatida  qaror 

topishi  bilan  ifodalanadi.  Ikkinchi  bosqich  XX  asrda  Shimoliy 

A m erika  v a  Y evropada  ijtimoiy  ish  kasbining  ijtimoiy  institutga 

aylanishi  bilan  ifodalanadi.  Uchinchi  bosqich  ijtimoiy  ishning butun 

dunyo bo‘ylab tarqalishi bilan ifodalanadi.

Ijtim o iy   ish 

riv o jia n ish in in g  u c h  

b o sq ic h i



*

1

i



B irin c h i b o s q ic h  ijtim o iy  

is h n in g  k a s b  s if a tid a  q a ro r 

to p ish i b ila n   ifo d alan ad i

Ikkinchi bosqich XX asrda Shi­

moliy Amerika va Yevropada ijti­

moiy ish kasbining ijtimoiy insti­

tutga aylanishi bilan ifodalanadi

U c h in c h i b o s q ic h  ijtim o iy  

ish n in g  b u tu n  d u n y o  b o ‘y - 

Iab  tarq a lish i b ila n  ifo d a- 

lan ad i

46



XIX 

asrda  ijtimoiy  ishning kasb turiga aylanishi  Yevropa mam- 

lakatlarining  tez  sanoatlashishi  va  urbanizatsiyasi  tufayli  ijtimoiy 

munmmolaming  keskinlashishidan  tashvishga  tushgan  filantropik 

jnmlyntlar  faoliyatiga  borib  taqaladi.  Odamlar  hech  bir  maxsus 

Inyyorgarliksiz xayriya bilan  shug‘ullanganlar.  XIX asrning birinchi 

yunuidayoq  bu  sohada  diniy  arboblar  va  xususiy  shaxslar  bilan 

hnmkorlikda  ijtimoiy  muammolarni  yumshatishga  intilgan  kuchli 

IJUniuiy tashkilotlar paydo boMa boshladi.

1866-yilda  Shvet- 

siyaning 

Stokgolm 

shahrida 

Homiylik 

Ijtimoiy 

Uyushmasi 

tashkii  etildi.  1869-yil- 

da  Londonda  ko‘rsa- 

tilayotgan 

yordamni 

muvofiqlashtiruvchi 

Xayriya  jamiyati  tash­

kii  etildi  (The  Charity 

Organization Society).

Germ aniyada  ish- 

chilam ing  ahvoli  kes- 

kin  nochorlashishi  na- 

tijasida davlat  ijtimoiy 

ta ’minotiga 

ehtiyoj 


paydo  bo‘ldi,  chunki 

cherkovlar va xususiy xayriya muassasalari  ijtimoiy sohani  resurslar 

bilan  ta’minlashda  yuzaga  kelgan  muammolarga  bas  kelolmay 

qoldi.  1880-yilda  muhtojlarga  yordam  ko‘rsatish  bo‘yicha  Ger- 

maniya  kongressi  tashabbusi  bilan  nochorlar  haqida  g ‘am xo‘rlik 

qiluvchi  Germaniya  xayriya  ittifoqiga  asos  solindi.  Bunday 

tashkilotlar jahonning boshqa mamlakatlarida ham tashkii etildi.

AQSHda  ijtimoiy  ishning  kasbga  aylanishi  muhtojlarga  xayr- 

chson  qilish  ortishiga  olib  keldi.  D iniy,  dunyoviy,  tadbirkorlik, 

ko'ngilli,  hukumat  guruhlari  va  boshqa  muhtojlarga  yordam 

ko'rsatuvchi  guruhlar  nochor odam larga  m ablag1,  oziq-ovqat,  dori- 

darmonlar va boshpana ajratdi.  1890-yillar boshida yirik shaharlarda 

xayriya  tashkilotlari  faoliyatini  yo‘lga  soluvchi  jam iyatlar  ochildi.

Germaniyada  birin- 

chilardan  bo‘lib  ijtimoiy 

ish  sohasini  rivojlanishi- 

ga  hissa  qo‘shgan.  Ger­

maniyada  davlat  xizmat- 

chilarining 

ishtirokida 

qashshoqlarga 

yordam 


berishning 

Elberfeld

tizimini  (Elberfeld  System)  tashkii  etgan. 

1908-yilda Alisa Salomon tashabbusi bilan 

Berlinda  birinchi  ijtimoiy  ish  xodimlari 

tnyyorlaydigan 

milliy 

maktab 


tashkii 

etilgan. 

Eng 

qizig‘i 


ushbu 

maktab 


hozirgacha o ‘z  faoliyatini  olib  bormoqda. 

Ushbu  maktabga  Alisa  Salomon  nomi 

berilgan._________ _____________________

47



U la r s h a h a r h o k im iy a ti  v a k illa ri,  ta d b irk o rla r,  ch e rk o v  x iz m a tc h ila ri 

v a  siy o siy   y e ta k c h ila rd a n   ib o ra t  d ire k to rla r  k en g a sh i  y o rd a m id a  

b a rc h a   m a h a lliy  x a y riy a   ish la rin i  m u v o fiq la sh tird i.

M u h o jirla r  k o ‘p   to ‘p la n g a n   s h a h a rla rd a   1880-yilda  b o sh la n g a n  

« U y - jo y la rg a   k o 'c h ir is h   u c h u n   h a ra k a ti»   A Q S H d a   ijtim o iy   ish n in g  

k a s b g a  a y la n ish i  u ch u n   b o s h q a  b ir  a s o s   v a z ifa sin i  b a ja rd i.  J e y n   A d - 

d a m s  to m o n id a n   a s o s   so lg a n   C h ik a g o d a g i  H a ll  uyi  u la r  ich id a  e n g  

m ash h u ri  e d i.  Je y n   A d d a m s   b ila n   b irg a   « n o c h o rla r  o ra sid a  

y a sh a sh » n i  m a q sa d   q ilg a n   b o s h q a   m a ’lu m o tli  a y o lla r  h am   b o r  ed i. 

U la r  n o c h o r  m u h o jirla r  k v a rta lla rid a   u y la r  tash k ii  e td i,  u  y erd a 

m a s h g ‘u lo t!a r  o ‘tk a z d i,  m a z k u r  k ic h ik   tu m a n la rd a   y a sh a y d ig a n  

k a m b a g ‘al  m u h o jirla r fa rz a n d la rig a  m a s la h a tla r berd i.

1.

1898  yild a  M .R ichm ond  tashabbusi  bilan  birinchi  am aliy 



filontropiya  m illiy  m aktabi  (keyinchalik  b u   m aktab  K olum biya 

U niversitetining ijtim oiy  ish fakultetiga aylangan.)

2.

1903  y ild a  L ondonda  «S otsiologlar  m aktabi»  nom i  bilan  ijtim oiy 



ishchilarni  tayyorlovchi 

birinchi 

m axsus  ukuv  m uassasasi 

ochilgan.

3.

1912  y ild a  bu   m aktab  L ondon  Iqtisodiyot  m aktabini  ijtim oiy  ish 



m aktabiga aylangan.

4.

1908  y ild a  G erm aniyada  ay o llar  harakati  yetakchisi  Alisa 



S olom on 

tashabbusi 

bilan 

Ijtim oiy 



ishchilam ing 

ayollar 


m aktabiga asos solingan.

5.

1910  yild a  G ‘arbiy  Y evropa  m am lakatlari  ham da  A Q Shda 



ijtim oiy  ish  xodim larini  tayyorlaydigan  14  ta   m aktab  faoliya 

k o ‘rsata boshlagan.

6.

1899  y ild a  G ollandiyaning  A m sterdam   shahrida  ijtim oiy  ish 



xodim larini 

tayyorlaydigan 

birinchi 

o ‘q u v  

m uassasasi 

ochilgan.B u y erda o ‘q ish  m uddati 2  yil  boMib, ay o llar v a erkaklar 

birgalikdagi ta ’limi y o ‘lga q o ‘yilgan.



/.

1920  yild a  A Q Shda  Jeyn  A dam s  tashabbusi  bilan  C hikago 

lliqarolik va  lllontropiya  m aktabi ochilgan.

H

Birinchi  Jahon  urushi  davrida  7  ta   davlatda  ijtim oiy  ish 



xodim larini  tayyorlaydigan o bquv yurtlari  tashkii etilgan.

9,

1^20  yilda  B elgiya,  N orvegiya,  Shvesiya,  Italiya  davlatlarida 



ijtim oiy  ish  xodim larini  tayyorlaydigan  o ‘quv  m uassasalari  o ‘z 

faoliyati  boshlagan.

10.

1920  yilda  Lotin  A m erika  m am lakatlari  ichida  birinchi  boMib 



C hilida  Rene  Sandra  rahbarligida  ijtim oiy  ish  xodim larini 

layyorlovchi  kurslar tashkii etilgan.

II.

1930  yild a  Ispaniya,  Isroil,  Irlandiya,  Portugaliya,  G resiya, 



Lyuksem burg, 

Daniya, 


H indiston  va  M isrda  ijtim oiy 

ish 


xodim larini tayyorlaydigan o ‘quv m uassasalari ochila boshlagan.

12.


Ijtim oiy  ish  sohasi  bo ‘y ich a  birinchi  o ‘quv  qoMIanmasi  Am os 

Uorner  tom onidan 

yozilgan 

«A m erikacha 

hom iylik» 

deb 


nom lanadi.M eri  R ichm ond  tom onidan  yozilgan  «Q ashshoqlarga 

d o ‘stona  tashrif:hom iylik  tashkilotlarida 

ishlovchilar  uchun 

am aliy  ko^'satm alar» asarlar hisoblanadi.

13.

1919  yild a A m erika ijtim oiy  ish  m aktablari  X alqaro  Asossiasiyasi 



tashkii  etiladi.  U ning  asosiy  vazifasi  m illiy  ta ’lim  dasturlarini 

ekspert baholashni  am alga oshirish.

14.

1924 yilda A ssosiasiya o ‘quv kurslari  rejasini  ishlab chiqadi.



15.

1920  yilda  Ijtim oiy  ish  xodim lari  X alqaro  A ssosiasiyasi  tashkii 

etiladi.

16.


1935  y ild a  Ijtim oiy  ish  m aktablari  X alqaro  K om iteti  tashkii 

etiladi.


S hu  bilan  b ir  v a q td a   fa o liy a tn in g   y an g i  tu rla ri,  m asalan ,  (T h e 

se ttle m e n t  h o u se  m o v e m e n t)  —  A Q S H   v a   A n g liy a d a g i  m u h o jirla r

49



uchun  m anzilgohlar tashkii  etilgan  settlment  harakati  paydo  bo‘ldi. 

G erm aniya,  Finlyandiya,  Shvetsiyada  davlat  xizmatchilarining 

xususiy  ishtirokida  nochorlarga  yordam   beruvchi  Elberfeld  tizimi 

(Elberfeld  System) paydo boMdi.

0 ‘z   nom ini  Elberfeld  shahri  nom idan  olgan  Elberfeld  tizimi 

tam oyillariga qo'yidagilar asos qilib olingan edi:

-x u s u s iy   m asalalam i  ko'rib  chiqishda  har  bir  vasiylikning 

m ustaqilligi va umumiy yo‘nalishning markazlashtirilishi;

- h a r   bir  ehtiyojmandni  batafsil  tekshirishda  yordamni  indi- 

viduallashtirish;

-jam iy atn in g   barcha  qatlamlarini  nochorlarga  boshpana  va

V aqt  o ‘tishi  bi­

lan  ish  usullari  va 

shakliari 

o'zgardi, 

biroq  ijtimoiy  yor­

dam  ko‘rsatish  ij­

timoiy  ishning  bosh 

tamoyilligicha  qol- 

moqda.


Ushbu 

davrda 


Buyuk  Britaniyada 

qashshoqlik  bo‘yi- 

cha  qoMlanma jo riy  

etiladi. 

1834-yilda 

nochorlarga  yordam 

ko‘rsatish 

tartibga 

solingan  m axsus  qonunchilik  (Poor 

Laws)  qabul 

qilinadi. 

Shvetsiyada  XV1I1  asr  o ‘rtalarida  ikki  yo‘nalishda  nochorlarga 

yordam  ko‘rsatiladi:  kasallarga  boshpana  va  oziq-ovqat  berish 

hamda  nochorlarga  yordam  berish.  1847-yilda  qabul  qilingan 

nochorlarga  boshpana  va  oziq-ovqat  berishniig  shakliari  va  usullari 

to‘g ‘risidagi qaror bu  yo‘nalishda yangi  qadam  bo‘ldi.  1862-yildagi 

munitsipal  islohotlar  nochorlarni  boshpana  va  oziq-ovqat  bilan

oziq-ovqat berishga 



lb qilish.

1 9 2 0 -y ild a  A Q S H  

d a 


J e y n  

A d a m s  

ta sh a b b u s i 

b ila n   C h ik a g o   fu q a ro lik   v a 

filo n tro p iy a  

m a k tab i

o c h ilg a n .

A Q S H d a  

b irin ch i- 

lard an   boMib  ijtim o iy   ish 

so h a sin i  riv o jla n ish ig a  h issa 

q o 's h g a n .

A Q S H d a   in so n   h u q u q ia ri  h a ra k a tin i  a so sc h iia rid a n  

biri.  1 9 3 1 -y ild a  u n in g   sh u   x iz m a tla ri  u c h u n   h alq aro  

N o b e l 

m u k o fo tig a  

s a z o v o r 

boM adi. 

A Q S H d a  

m u h o jirla rg a  

y o rd a m  

k o 'rs a tu v c h i 

S e ttlm e n t 

h a ra k a tin i y e ta k c h is i  boM gan.

50



\\Ы\1\\  cUcvkovdan  ajratdi,  bunvng  natijasida  u  munitsipal

V \ \ * n   vv\\vvwi\\  ,

N * \\o\Mvnm\.\  к о 'pchilik 

m am lakatlarida  sudlanganlar  va 

mk

\\

us



V

i

  joylaridan  ozod  etilganlarga  maxsus  davlat 



u№\\\Uvv\*  km U avga  maxsus  qarash  tlzimlari,  kar  va  soqovlarga 

rtv.ws  yordam ,  ahoVmi  majburiy  davlat  -   munitsipal  o‘qitish,  ish 

\\ivn  Vi\%

 m\n\ash  bo‘y\cha  xususiy  va  munitsipal  vositachilik 

k\\v\\v\\wv \  \sl\U\b  cViiqilgan.  Jumladan,  1880-yilda  muhtojlarga 

s "\v\w\w  ko'vsatadvgan  Germaniya  kongressi  tashabbusi  bilan 

WttvAwvUw^a  g‘amxo4V\k  qiladigan  Germaniya  xayriya  ittifoqi 

Ww\W\,  \4\9-y\\da  u  Germaniya  davlat  va xususiy  vasiylik  ittifoqi 

ta b  v\uvU\ nomlandi.

\\l\mo\y  qonunchilik  m azkur  sohani  boshqaradigan  davlat 

"v\\v\w\v\v\  ham da  ularning  huzuridagi  muassasalar  faoliyat  olib 

\u'W\A\y,M\  huquqiy  doiralarni  belgiladi.  Ushbu  muassasalaming  na 

\\

uw

\



m

\M

uv



  shaxslari,  na  xayriya  tashkilotlari  a’zolari  yordamga 

mw\\U\\ odamlarga yordam ko'rsatish bo'yicha oddiy bilimlarga ega 

mivHiW.

X IX  


a s r   o x i r i d a  m u h t o jl a r g a   y o r d a m   k o 'r s a t i s h   s o h a s id a   k u c h li 

l\lh u o \y   t a s h k ilo tla r   t u z i l ib ,  ijtim o iy   m u a m m o la r n i  y e n g illa s h tir is h  

W  y \ c h a   u la r n in g   s a ’y - h a r a k a tla r i  c h e r k o v   v a   x u s u s iy   s h a x s la r  

TfcoUyati  b i l a n ,  A n g liy a   v a   A Q S H d a   u la r   b e v o s ita   y o r d a m g a  

m u h to jla r  b ila n   is h la y d ig a n   Ijtim o iy   x a y r iy a   ta s h k ilo tla ri  b ila n  

\ o '\d \r\ld \.  M u h to jla r g a   y o r d a m   k o ‘rs a tis h   s o h a s id a   e ris h ilg a n   m u - 

vivlVaqvyatlarga  q a ra m a y ,  u n in g   a rb o b la ri  p ro fe ssio n a l  e m a s lig i  ijti- 

vwoVy  m u a m m o la rn i  h a l  q ilis h d a  o d a m la rg a   s a m a ra liro q   y o rd a m   be- 

vlsh  im k o n in i b e rm a d i.  S h u   b ila n   b irg a ,  d a v la t  ijtim o iy   t a ’m in o tig a 

ohllyoj  p a y d o   b o ‘ld i,  c h u n k i  d in iy   ta sh k ilo tla r  v a  x a y riy a   m uas- 

Hv\salar\ ijtim o iy  so h a d a g i k a tta  x arajatlarn i  q o p lay  o lm ay o tg an  edi.

XVX  asr  o xirida  Y evropa  m am lakatlari  va  A m erikada  yuzaga 

kelgan  m uhtojlarga  d avlat  tom onidan  yordam   ko‘rsatish  tizimi 

q o'y idag i ik k ita asosiy elem entni o‘z  ichiga olgan edi. Bular:

—  qonunehilikni rivojlantirish;

—  m axsus organlar va m uassasalar tashkii etish.

*  Т е о р и я   с о ц и а л ь н о !*  р а б о т ы . -  М   .  Ю р и с т .   \ 9 9 8 .  -  С .   1 7

51



Ijtim oiy  ish  xodimlarini  tayyorlaydigan  birinchi  o ‘quv  yurtlari 

xayriya tashkilotlari  tomonidan  tashkii  etildi.  1896-yilda deyarli  bir 

vaqtda  Angliya  va  G erm aniyada  kurslar  ochildi.  AQSHda  1898- 

yilda  N yu-Y ork 

filantropiya 

maktabida 

maxsus 

xodimlami 

tayyorlash  yoMga  q o ‘yildi.  Pirovardida  Kolumbiya  universiteti 

Ijtimoiy  ish  m aktabiga  aylangan  N yu-Y ork  filantropiya  maktabi 

muhtojlarga  yordam  ko‘rsatadigan!ar  uchun  bir-yillik  o ‘qitish 

dasturini  tak lif etdi.  Grem  Teylor  va  uning  hamkasblari  tomonidan 

1903-yilda  tashkii  etilgan  Chikago  fuqarolik huquqi  va  filantropiya 

maktabi  ham  shunday  dasturni  ta k lif  etdi.  V aqt  o ‘tishi  bilan  u 

ijtimoiy  xizmat  ko‘rsatishni  boshqarish  maktabi  nomini  olgan 

Chikago universiteti bo‘linmasiga aylandi1.

G ‘arb  m am lakatlari  jam oatchiligi  ongida  muhtojlarga  yordam 

ko‘rsatishni  professional  darajaga  olib  chiqish  g'oyasi  tobora 

yaqqolroq anglab yetilm oqda edi. Bu g ‘oya X IX  asr oxirida  ijtimoiy 

ish  xodimlarini  tayyorlaydigan  jahonda  birinchi  institutga  asos 

solinishi  am alga  oshirila  boshlandi  va  u  am sterdamlik  bir  guruh 

ijtimoiy  islohotchilarga taalluqli  bo‘ldi.  U lar  1899-yilda  ijtimoiy ish 

xodimlarini  tayyorlash  institutiga  asos  soldilar.  Institut  dasturida 

keyinchalik  ijtimoiy  ish  nomini  olgan  ishga  o ‘zlarini  bag‘ishlashni 

xohlagan  erkaklar  va  ayollar  uchun  kunduzgi  nazariy  o ‘qitish  va 

am aliy tayyogarlikning toMiq  ikki yillik kursi ko‘zda tutildi.

*   *   *

XX 


asrning  birinchi  yarmi  davlatning  roli  kuchayishi  va 

«um um iy  farovonlikka  asoslangan  davlat»  nazariyasi  va  amaliyoti 

rivojlanishi  bilan  izohlangan  ijtimoiy  ishning  institutlashishi  bilan 

ajralib turadi.

Odatda  ularning  asosiy  huquq  va  erkinliklarini  shakllantirish, 

mehnatga  rasman  haq  toMashni jo riy   etish,  kasb-hunar  o ‘quv  yurt- 

larini  tashkii  etish  Ijtimoiy  ish  xodim lari  kasbiga  doir  faoliyatining 

boshlanishi  hisoblanadi.  Garchi  Ijtimoiy  ish  xodimlarini  kasbga 

tayyorlaydigan 

birinchi 

ixtisoslashgan 

o ‘quv 


yurtlari 

aytib 


o'tilganidek,  N iderlaniyada,  so‘ngra  AQSH,  Buyuk  Britaniya  va

1 А гапов Е.П. С оциальная работа как феномен культуры. -  Ростов-на-Дону,  1999. -  С  57.

52



MfHiiiiniymln  tashkii  etilgan  boMsa-da,  «ijtimoiy  ish  xodimi»  kasbi 

ilii'ilhiii  AQSMda,  so‘ngra G 'arb iy   Yevropa m am lakatlarida  ijtimoiy 

ega  boMdi.  Birinchi  va  Ikkinchi jahon  urushlari  orasidagi 

iln\ nlii  ijiimoiy  ish maktablari Osiyo, Yaqin va 0 ‘rta Sharq, Sharqiy 

\ ovropn vu biroz keyinroq A frika mamlakatlarida ochildi.

1910-yilda  yangi  harakat  Yevropa  va  Am erikada  ijtimoiy 

Ihnllyatga  ixtisoslashgan  14  ta  maktab  tashkii  etilishiga olib  keldi. 

I'i.'O-yilda  Lotin  Amerikasidagi  birinchi  ijtimoiy  ish  maktabi 

( 'hlllda ochildi1.

1930-yiliarda  ijtimoiy  ish  xodimlarini  tayyorlaydigan  mamla- 

luitlur  soiling  o'sishi  davom  etdi.  Uchinchi  dunyo  m am lakatlarida 

Sn'annviy 

iqtisodiyotining 

asoslarini 

barbod 

qilgan 


bozor 

mimosaballari  tizimiga  jalb   etilishi  natijasida  ijtimoiy  ish  Sharq 

шишlakatlariga  ham  kirib  keldi.  1936-yilda  Mindistonda  Ijtimoiy 

laiilnr  instituti  ta’sis  etildi,  M isrda  esa  ijtimoiy  ishning  birinchi 

kumlori  paydo  bo'ldi.  Shunday qilib,  maxsus  tayyorlash  va m oddiy 

lhi|<1


11

 lashga yo'naltirilgan holda muhtojlarga yordam berish kasbiga 

nylondl.

Birinchi  ijtimoiy  ish  xodimlari  m uhojirlarga  ingliz  tilini 

O'qltlshdan  tortib  to  sanoati  rivojlangan jam iyatda  ish  topish  uchun 

M rur  boMgan  ko‘nikm alarga  ega  boMishda  yordam  berishgacha 

kttltg  ko'lam li  muammolar  bilan  shug‘ullanganlar.  U lar  ijtimoiy 

adolnUizlikka  barham  berishga,  o ‘z  muammolarini  samarali  hal 

qlllnhda odamlarga yordam berishga intildilar.

Ijiimoiy  ish xodimlarining kasbga doir manfaatlarini  ifoda etgan 

lilrlnchi  tashkilot  Amerika  Q o‘shma  Shtatlarida  paydo  boMdi.  Bu 

l'M7-yilda  tashkii  etilgan  ijtimoiy  ish  xodimlarining  milliy  birjasi 

n il  Keyinroq  ijtimoiy  ish xodim larining boshqa kasbga o ‘qitadigan 

Uifthkllotlari  paydo  boMdi  (ushbu  qisqa  o'qitish  kurslarida  ijtimoiy 

I

n

I



i

  xodimlari  tibbiyot xodimlari,  o ‘qituvchi kasblarini  egallashgan). 

19 2 1-yilda  ular  birinchi  boMib  ro‘yxatdan  o ‘tkazilgan  Amerika 

l|ilnioiy ish  uyushmasiga birlashdi.

Ijiimoiy  ish  tuzilmalarini  tashkii  etish  jarayoni  G ‘arbning 

bonhqu mamlakatlariga ham tatbiq etildi.  1928-yilda Parijda Ijtimoiy

'  i  щшинмшя  р а б о т   как  профессия (аналитический обзор) / /  Ж.  Социологические исследования. — 

M . l W I M r t  

С. VI.

53



farovonlik  bo‘yicha  xalqaro  kengashga  birlashgan  Yevropaning 

yetti  mam lakati milliy uyushmaiari tashkii etildi.

Bugungi  ijtim oiy  ish  xodim lari  o ‘tm ishdoshlarining  sa’y- 

harakatlari  m uhtojlarga  yordam  ko‘rsatishga  qaratilgan  edi.  Faqat

XX  asrda  ijtim oiy  ta’minotning  metodi,  ularga  muvofiq  tahlili  va 

yoMlari  ta’rifiga jid d iy   e ’tibor qaratildi.  U lar yordam ida xayriya  va 

jam oat  tashkilotlari  o ‘z   maqsadlarini  jam iyatning  pragm atik  maq- 

sadlariga  m uvofiqlashtirishi  mumkin  edi.  AQSHda  M eri  Richmond 

birinchi  boMib  buni  am alga  oshirdi.  U  e ’tiborni  individga  va  uning 

oilasiga  qaratib,  xayriyani  metod  bilan  bogMadi.  1915-yilda  chop 

etilgan  «Ilm iy  ijtim oiy  ish»  asarida  M eri  Richm ond  ijtimoiy  ish 

xodim lari  hal  qilishiga  to‘g 'ri  kelgan  ijtimoiy  ish  sifati  baholari 

chizmasi  to ‘p!amini,  ijtim oiy  m uam m olar  tashxisini  tak lif etdi.  Bu 

m uhtojlarga  yordam  ko‘rsatishning  turli  shakllarini  anglashga 

tayangan axloqiy-terapevtik ijtimoiy ish yaratilishiga olib keldi.

Yangi 


metod 

1917-yilda  «Ijtimoiy 

tashxis» 

kitobida 

olim  

tomonidan 



batafsil  ta’riflab  be­

rilgan 


va 

ijtimoiy 

ta’m inot 

dasturlari 

samaradorligining 

oshishiga' 

ko‘mak- 

lashgan.  Meri  Rich­

mond  ham  mijoz­

ning 


shaxsi. 

ham 


uning  ijtimoiy  holati 

sifatida 

baholashni 

nazarda 


tutuvchi 

o ‘zining 

ijtimoiy 

tashxis  metod ini  ba­

tafsil  ta’riflab  berdi. 

M.  Richmond  keyin- 

chalik  terepevtik  no­

mini  olgan  ijtimoiy 

ish  modeli  asoschisi  hisoblanadi.  Ushbu  modelga  muvofiq  har  bir

Meri 


Elen 

Rich­


mond 

(1861-1928) 

1898-yilda  M eri  Rich­

m ond  tashabbusi  bilan 

birinchi  am aliy  filont- 

ropiya  maktabi  tashkii 

etilgan.  (keyinchalik  bu 

m aktab  Kolumbiya  uni- 

versitetining 

ijtimoiy 

ish  fakultetiga  aylan­

gan). 


Ijtimoiy 

ish 


xodim larining  birinchi 

axloq  kodeksini  ishlanmalarini  ishlab  chiq- 

qan. 

Ijtimoiy  ish  sohasida  Diagnostika 



maktabi asoschisi. Asarlari:

1.  «Q ashshoqlarga  do'stona  tashrif: 

hom iylik  tashkiiotlarida  ishlovchilar  uchun 

am aliy ko‘rsatmalar»

2.  Ijtimoiy tashxis (1915)

3.  Ilmiy ijtim oiy ish (1917)_____________

54



н1> iliiiln  ln> In Ida  baho lash,  ijtimoiy  tashxis  qo‘yish  va  uning  asosida 

i

I



hvh

I

iih



I

i

  metod ini  tan lash  qobiliyati  ijtimoiy  ish  xodimi  faoliyatida 



«up  iimliim  hisoblanadi.  Nochorlikni  kasallik  deb  hisoblagan  Meri 

m h m o n d   vrach  va  ijtimoiy  ish  xodimi  faoliyati  o ‘rtasida  o ‘x- 

'iliiifililllciii kcltirdi.

11 


Ijiimoiy  yordamni  chora-tadbirlar kombinatsiyasi  deb  qaraydi, 

Itnin  mijo/uing,  ham  uning  ijtimoiy  muhitining  o ‘zgarishi  ularning 

H I I | | |

i i n


hisoblanadi.  Meri  Richmond  ijtimoiy  tadbirlami  ikkita  bir- 

Wl'lnl to'Idirib boradigan m etodgaajratdi: 

dnvolashning bilvosita metodi;

• davolashning bevosita metodi.

Ililvosita  metod  insonning  tashqi  muhitiga  ta’sir  qilishdan, 

yeuhlmlar  ishlab  chiqish  uchun  uni  faol  sa’y-harakatlarga  undash 

liuu|SiKlida  mijozning  o ‘ziga  ta ’sir  qilishdan  iborat  edi.  Uning 

«Ijiimoiy  tashxis»  asarida  quyidagilar qayd  etadi:  «Yaxshi  ijtimoiy 

I'iIi  xodimi  kishilarni qashshoqlikdan qutqarish bilan shug‘ullanmay, 

luilkl  iimtiman qashshoqlikka barham  berish haqida 

0

‘ylaydi»1.



M.  Richmond  tomonidan  asos  solingan  «

0

‘rganish,  tashxis 



•llli'ili,  davolash»  paradigmasi  ijtimoiy  ishda  asosiy  paradigmaga 

tiy land i.

Meri  Richmond  birinchi  bo‘lib  ijtimoiy  ish  xodimlari  amal 

qlllshi  lozim  boMgan  «ijtim oiy  ish  xodimlari  axloq  kodeksi»ni 

bllinehi  ishlanmalarini  ishlab  chiqdi.  Bugun  ijtimoiy  ish  sohasi 

ilvujliingan  mamlakatlarda  am alda  boMgan  axloq  kodekslari  shu 

iiMOMdu yaratilgan.

AQSHda  30-yillardagi  buyuk  turg‘unlik  davrida  va  ijtimoiy 

miiiiinmolar  juda  ko‘pchiIik  kishilarga  daxl  qilgan  60-70-yillarda 

Ijiimoiy  ish  xodimlari kom pleks yondashuvi yordam ida bir vaqtning 

O'xldfl  ko'plab  odamlar  muammolarini  yenga  oldi.  AQSHning  32- 

IVo/identi  F.  Ruzvelt  tashabbusi  ostida  ilk  bor  ishsizlikni  milliy 

imuimmo  deb  qaray  boshladilar.  U  zam onaviy  Amerikani  tubdan 

O 'lgertirgan  mashhur «Yangi  yo‘nalish»ga poydevor yaratib  bergan 

ilnvlnl  dasturlarini  ishlab  chiqish  uchun  xususiy  xizmat  sohalariga 

упХмМ  ta’lim  olgan  ijtimoiy  ish  xodimlarini  tak lif etdi.  F.  Ruzvelt

1ГШИМПМШИ работа как профессия (аналитический обзор) // Ж . Социологические исследования. -  

К!  I ' i ' i t M l  

С.  91.

55



ishsizlarga davlat yordamini  xayr-sadaqa va xayriya emas,  balki  har 

bir fuqaroning madaniyatli jam iyatda eng kichik turmush darajasiga 

umid qilish  huquqiga asoslangan  ijtimoiy adolat deb hisoblagan.

1964-yilda  Prezident  JI.  Jonson  yangi  iqtisodiy  va  siyosiy 

vaziyatda  o ’zining  «Buyuk  jam iyat»  dasturi  doirasida  Senat  va 

Kongress  vakillari  Palatasiga  qashshoqlik  v a  sanoat  davri  bilan 

bogMiq  m uam m olarga qaratilgan  bir qator qonun  loyihalarini  ko'rib 

chiqishni  ta k lif qildi.  M ehnat  resurslarini  m uhofaza qilish  bo‘yicha 

m axsus  prezident  komissiyasining  «M illatning  uchdan  bir  qismi: 

harbiy  xizm atga  yaroqsiz  boMgan  yoshlar to ‘g ‘risida  m a'ruza»  deb 

nomlangan  m a’ruzasida qashshoqlikka  uchrash  yoMidagi  ko'pchi 1 ik 

qiyinchi 1 iklar  ko'zga  tashlanar  edi.  Boshqa  m ateriallar  bilan 

birgalikda  m a’ruza  «Iqtisodiy  im koniyatlar  to ‘g ‘risida»gi  qonun 

uchun asos boMib xizm at qildi.

Hozirgi  vaqtda AQSHdagi  ijtimoiy  ish  tuzilmasi jiddiy  o‘zgar- 

m oqda.  Aqli  z a if m ijozlar  bilan  ishlashga  e ’tibor  kuchaytirilmoqda 

va  qashshoqlik  bilan  shug‘ullanadigan  ijtimoiy  ish  xodimlari  soni 

kamayganda,  mahoratli  ijtimoiy  ish  xodim larining  47  foizi  o ‘z 

faoliyatining  mazmun-mohiyati  to ‘g ‘risidagi  savolga  javob  berar 

ekan  asosan  oila a ’zolarining  shaxsiy  xulq-atvori  muammolari  yoki 

umuman  oiladagi  o ‘zaro  m unosabatlar  bilan  shug‘ullanayotgan- 

liklarini  m a’lum  qildilar.  Ularning  2,5  foizidan  kamrogM  daromad- 

lar,  uy-joy,  ish  bilan ta’minlash  sohasidagi  muammolarni  qal qilish, 

shuningdek  jinoyatni,  giyohvand  m oddalar  va  alkogol  iste’mol 

qilishning  oldini  olish  bilan  bogMiq  faoliyat  ko‘rsatmoqdalar. 

Ijtimoiy  ish  faoliyati  boMimiarini  bitirgan  talabalar ham  psixoanaliz 

va ruhiy terapiya sohasidagi  ixtisoslikka katta qiziqish bildirmoqda.

Oxirgi  o*n  yilliklarda  AQSHda  sektorlar  bo'yicha  ijtimoiy  ish 

xodimlarini  ish  bilan  ta ’minlash  tizim ida  jid d iy   o ‘zgarishlar 

kuzatilm oqda. 

M amlakatda 

ijtimoiy 

ish 

xodimlari 



orasida 

o ‘tkazilgan  so‘rovlarga  qaraganda,  ularning  ko‘pchiligi  ijtimoiy 

sektorni  tark  etmoqda.  Jumladan,  avval  ularning  51  foizi  jam oat 

(federal,  davlat,  diniy,  m unitsipal)  sektorida  mehnat  qilgan  boMsa, 

bugungi  kunda  vaziyat o ‘zgardi — xususiy tijorat sektorida  ish  bilan 

band  boMganlar  soni  uch  baravar  ko‘paydi.  AQSHda  ijtimoiy 

xizm atning  katta  qismi  ixtiyoriy  birlashm alar  (hukumatga  qarashli 

boMmagan  tashkilotlar)  bilan,  biroq  kolpincha  hukumat  bilan

56



ihnrtnomu  asosida  ta’minlanadi.  Turli  birlashmalar,  kichik  va  yirik

III

iiiitlitr  yukku  faoliyat  olib  boradi  yoki  ijtimoiy  ish  bilan  shu- 

ц 'iillimc.h  uchun  moMjallangan  hukumat  shartnom alarini  izlaydi. 

|VH2  1995-yillarda  «xususiy  amaliyot»  bilan  shug‘ullangan  ijti- 

imily  Ish  xodimlari soni eng ko‘pchilikni tashkii qilib,  11  foizdan 20 

fiil/ga  o'sgan.  Jami  ijtimoiy  ish  xodimlarining  45  foizi  ikkilamchi 

lilt  llllnn  shug'ullanganliklarini,  y a’ni  toMiq  boMmagan  ish  kunida 

Khlaganliklarini qayd etdilar. Xususiy  am aliyotda m ijoz odatda  ish- 

iilni', liar bir soati uchun haq toMab, ijtimoiy ish xodimini yollaydi1.

I lozirgi  zamon  ijtimoiy  ish  xodim iga  qo‘yiladigan  talablar 

•uvllarli  darajada  oshdi  ham da  ruhiy  va  jism oniy  qiyinchiliklam i 

yengillashtiradigan  dasturlam i  o ‘z  ichiga  oladi.  Ijtimoiy  ish 

IqtUodiy,  ijtimoiy  va  madaniy  siyosatning  bir qism i  hisoblanadi  va 

I|lliuoiy  ogMr  ahvolni  yengillashtirishga  va  oldini  olishga.  tegishli 

l|liinoiy  siyosat  va  ijtimoiy  ta ’minotni  rivojlantirishga  qaratilgan. 

Insonning boshqa odam larga va jam iyatga  munosabati.  shuningdek,- 

liiiniyatning  shaxslarga  va  guruhlarga  m unosabati  hali  ham  muhim 

ahamiyatga  ega.  Am erika  ijtimoiy  him oya  tizim i  aniq  ifodalangan 

Ikki  yo'nalishga,  ijtimoiy  sug'urta  tizim iga  va  ijtim oiy  yordam 

ll/lm iga  ega.  Ijtimoiy  sug‘urta  dasturlari  yuqori  ijtim oiy  maqomga 

Ago,  chunki  m aoshga  yashaydigan  barcha  kishilar  muntazam 

ravi.shda  tegishli  fondlarga  soliq  toMaydi.  Bu  tizim  iqtisodiy  faol 

iiliolini asosiy ijtimoiy xavf-xatarlardan, keksalikdan,  boquvchisidan 

ayrilishdan,  nogironlikdan.  kasalliklardan,  ishlab  chiqarish  jaro- 

liatlaridan, ishsizlikdan him oya qiladi1.

Ijtimoiy yordam  AQSHdagi  ijtimoiy him oya tizim ining ikkinchi 

yo'ivalishi hisoblanadi. AQSHdagi yordam tizim i bir qancha yirik va 

ko'plab kichik dasturlarni o ‘z  ichiga oladi. Ushbu dasturlar bo‘yicha 

qashshoqiikda  kun  kechiradigan  odam lar  pul  mablagMari,  oziq- 

ovqal,  qarzga  beriladigan  uy-joy,  taMim  olish  uchun  yordam  oladi 

va  kasbga  o ‘qitiladi.  Rasman  belgilangan  qashshoqlik  darajasidan 

past  darajada  kun  kechiradigan  kishilar  ijtim oiy  yordam  olishga

1  l*ycnil  Т.  Профессия  социального  работника  в   СШ А.  В  кн.  Гендерный  калейдоскоп.  -   М.: 

Л

йлн



'

мнм


  - С .  510-511.

'  Unlit  l  li/abclh Sinaliey.  Theory  fo r social  w ork  practice.  C olum bia University  press.  -  N ew   Y ork and 

I  niiiliin.  1967.  Preface.

57



haqli.  AQSH  aholisining  taxm inan  12-15  foizi  ijtimoiy  yordam 

oladigan kishilarni tashkii etadi.

«Farovonlik»,  «ta’m inot»,  «ko‘mak»  m a’nolarini  anglatadigan 

Welfare  («V elfer»)  dasturi  eng  m ashhur  moddiy  yordam  dasturla- 

ridan  biri  hisoblanadi.  «Public  Assistance»  dastum ing  boshqa  bir 

nomidir.  D astur  federal  hukum at  tomonidan  moliyalashtiriladi  va 

kol pincha  shtat  va  shahar  byudjeti  hisobidan  toMdiriiadi.  Turli 

holatlarga  qarab  (ishdan  ayrilish,  ishsizlik  bo‘yicha  yordam ning 

yo‘qligi,  yosh  bolali  yoki  yolg‘iz  ona,,  ota)  ma’lum  darajada 

barqaror  darom ad  manbayiga  ega  boMmaslik  ijtimoiy  ta ’minot 

dasturlaridan ko‘mak olish sharti hisoblanadi.

SSI  (Supplem ental  Security  Income)  -   keksa  kishilarga  (65 

yoshdan  katta),  nogironlarga,  kam  daromadli  kasal  odam larga  pul 

bilan yordam  beradigan federal dastur.

M edikeyd  (M edicaid)  -   kam  daromadli  shaxslarga  yoki 

oilalarga  tibbiy  yordam  ko‘rsatish  dasturi.  U  ham  federal  xukum at 

tomonidan ta ’minlanadi,  biroq shtatlar qonunlari tom onidan  tartibga 

solinadi.  M edikeyt  m a’lum  darajalarda  dori-darm onlarga  haq 

to'lash,  kasalxonada  boMish,  tez  yordam  chaqirish,  shifokorlarga 

tash rif buyurish, m axsus  poyabzal, tibbiy uskuna va hokazolar bilan 

ta ’minlash  imkonini  beradi.  O datda  «Velfer»  va  SSI  dasturi

58



Iiii'ylrlin  to'liq  miqdorda  yordam  oluvchilar  M edikeyd  dasturidan 

luyilnliiiiishga haqli.




Download 10,86 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   74




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish