Pul, kredit va banklar

funktsiyalarini
 bajarishi ta’kidlanadi.  
Iqtisodiyotni  boshqarishning  bozor  munosabatlari  joriy  etilgan  mamlakatlar  iqtisodiy 
adabiyotlarida,  pul  uchta,  ya’ni  qiymat  o‘lchovi,  muomala  vositasi  va  jamg‘arma  vositasi 
funktsiyalarni bajarishi bayon etiladi. 
P.Samuelson  Aristotelning  ta’limotlariga  tayangan  holda  pul  faqat  ikkita,  ya’ni 
ayirboshlash  vositasi,  baho  mashtabi  birligi  yoki  o‘lchov  hisobi  funktsiyalarini  bajarishini 
ta’kidlaydi
4
.  
Angliya  –  amerika  iqtisodchi  olimlari  pulning  uchta  funktsiyasi  (muomala  vositasi, 
qiymat o‘lchovi va jag‘arma vositasi) mavjudligini e’tirof etishadi
5
. Jumladan, Edvin Dj. Dolan, 
Kolin  D.  Kempbell,  Rozmari  Dj.  Kempbelllar  pul  muomala  vositasi,  qiymat  o‘lchovi  va 
jamg‘arma vositasi funktsiyalarini bajarishini ta’kidlaydi
6
.    
                                                           
3
O‘zbekiston hududida tanga va qog‘oz pullarning chiqarilishi va amal qilishi bilan bog‘liq materiallar 
F.Mullajonovning O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi kitobi (–T.: «O‘zbekiston» 2001y. 6 – 27 betlar)dan  
foydalanilgan holda tayyorlandi. 
4
Samuelson P. Ekonomika vvodnoy kurs. –M.: 1964. –S. 69. 
5
Masalan: Xarris L.Denejnaya teoriya. –M.: 1990. –S.75; Dolan E., Lindsey D. Makroekonomika.  – SPb.: 
1994,  – S. 7 – 8. 
6
Edvin Dj. Dolan, Kolin D. Kempbell, Rozmari Dj. Kempbel. Denngi, bankovskoe delo i denejno – kreditnaya 
politika. Per. s. angl. k.e.n. A.A.Lukashevich, A.P.Manotskova, k.f.n. Ye.B.Yartseva, k.f – m.n. M.B.Yartsev. –M. – 
SPb., 1991. –S. 26. 

---

Nemis  iqtisodchi  olimi  K.Knis  (1821  –  1898)  pulning  to‘rtta  ya’ni,  qiymat  o‘lchovi, 
muomala vositasi, to‘lov vositasi va jamg‘arma vositasi funktsiyalarini e’tirof etadi.  
S.Fisher,  R.Dornbush,  R.Shmalenzilar  ham  pulning  to‘rtta  funktsiyalarini  bajarishlarini 
e’tirof  etib,  ularni  quyidagi  ketma  –  ketlikda  amal  qilishini  ta’kidlaydi:  birinchisi  –  muomala 
vositasi  va  to‘lov  vositasi,  ikkinchisi  –  o‘lchov  hisobi,  uchinchisi  –  qiymatni  saqlash  vositasi, 
to‘rtinchisi – kechiktirilgan to‘lovlarni o‘lchovi
7
. 
K.Marks  pulning  funktsiyalari  kontseptsiyasida  uni  uchta  funktsiyasi  mavjudligini 
ta’kidlaydi. U pulning funktsiyalarini quyidagi ketma – ketlikda ifodalaydi. Birinchisi – qiymat 
o‘lchovi,  ikkinchisi  –  muomala  vositasi,  uchinchisi  –  moliyaviy  pul.  K.Marksning  pulning 
uchinchi funktsiyasi ayrim iqtisodchilar tomonidan jamg‘arma vositasi, to‘lov vositasi va jahon 
puli kabi vazifalarini bajarishi mumkinligini ilgari suriladi
8
. 
Rossiyalik  iqtisodchi  olim,  professor  O.I.Lavrushin
9
,  professor    V.A.Щegortsova
10
, 
professor  V.V.Ivanov  va  professor  B.I.Sokolovlar
11
  tahrirlari  ostida  chop  etilgan  Pul,  kredit, 
banklar darsliklarning barchasida pul beshta funktsiyani bajarishi e’tirof etiladi. 
O‘zbekistonlik  iqtisodchi,  professor  Sh.Z.Abdullaeva  pul  to‘rtta  funktsiyani  bajarishini, 
ular  qiymat  o‘lchovi,  muomala  vositasi,  to‘lov  vositasi  va  jamg‘arma  vositasi  funktsiyalari 
ekanligini ta’kidlaydi
12
.  
Professor O.Yu.Rashidov tahriri ostida chop etilgan Pul, kredit va banklar darsligida pul 
beshta,  ya’ni  qiymat  o‘lchovi,  muomala  vositasi,  to‘lov  vositasi,  jamg‘arma  vositasi  va  jahon 
puli vazifalarini bajarishini ta’kidlanadi
13
.   
Ko‘rinib turibdiki, pulning funktsiyalari haqida xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlarning 
fikrlari turlicha bo‘lib, birinchi guruh olimlar pulni beshta funktsiyasi mavjudligini ta’kidlashsa, 
ikkinchi  guruh  iqtisodchi  olimlar  uning  to‘rtta  funktsiyani  bajarishini  e’tirof  etadi.  Uchinchi 
guruh  iqtisodchi  olimlar,  asosan  anglo  –  amerikaliklar  uni  uchta  funktsiyani  bajarishini  bayon 
etadi.  Hatto  ayrim  iqtisodiy  adabiyotlarda  pulni  oltita  funktsiyani  bajarishi  qayd  etilib,  oltinchi 
funktsiya sifatida baho masshtabi ekanligini isobtlashga urinishadi
14
.   
Iqtisodchi olimlar  pulning  funktsiyalari  haqida turlicha  talqin  etishiga  quyidagilar  sabab 
bo‘ladi.  Bir  guruh  iqtisodchi  olimlar,  pulning  funktsiyasini  zamonaviy  sharoitda  uning 
xossalaridan  kelib  chiqib  bayon  etadi,  boshqa  guruh  olimlar  esa  turli  mamlakat  olimlarining 
pulni  funktsiyalari  xususidagi  fikrlariga tayangan holda  unga talqin  beradi.  Yana boshqa  guruh 
iqtisodchi  olimlar  esa  pulning  funktsiyalarini  ta’riflashda  uning  tarixan  vujudga  kelishi  bilan 
bog‘liq voqelik va nazariyalarga tayanadi.        
Pulning  funktsiyalari  xususida  fikr  yuritganda  uning  asl  (haqiqiy  pul)  qiymatiga  ega 
bo‘lgan va asl qiymatiga ega bo‘lmaganligi (o‘rinbosar pullar) ga e’tibor qaratish lozim. Chunki 
muomalada  asl  qiymatga  ega  bo‘lgan  pullar  to‘lov  vositasini  bajarganda  ularda  pulning  barcha 
                                                           
7
Fisher S., Dornbush R., Shmalenzi R. Ekonomika. –M.: 1993. –S. 474 – 475. 
8
Pezenti A. Ocherki politicheskoy ekonomiki kapitalizma: v 2 t.: per. S ital. T.1.  – S. 472 – 473. 
9
Dengi, kredit, banki: uchebnik/kol. avt.: pod red.zasl.deyat. nauki RF, d.e.n. prof. O.I.Lavrushina.  – 5 – ye 
izd., ster. –M.: KNORUS, 2007. –S. 57. 
10
Dengi, kredit, banki: Uchebnik dlya vuzov. Pod. red. prof. Щegortsova V.A. –M.:YuNITI – DANA, 2005. –S. 
14. 
11
Dengi, kredit, banki: Ucheb. – 2 – ye izd., pererab. i dop./pod red. V.V.Ivanova, B.I.Sokolova. –M.: TK Velbi, 
izd – vo Prospekt, 2008. –S. 26. 
12
Abdullaeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. –T.: “Iqtisod – moliya”, 2007, 13 – b.  
13
Rashidov O.Yu. va bosh. Pul, kredit va banklar. Darslik. –T.: TDIU, 2008. 22 – b.  
14
Dengi, kredit, banki: Ucheb. – 2 – ye izd., pererab. i dop./pod red. V.V.Ivanova, B.I.Sokolova. –M.: TK Velbi, 
izd – vo Prospekt, 2008. –S. 25. 
 

---

funktsiyalari namoyon bo‘ladi va aksincha. Asl qiymatga ega bo‘lgan pullar sifatida qimmatbaho 
metallar  oltin  va  kumushni,  kredit  pullarni  va  100  foiz  oltin  bilan  ta’minlangan  pullarni  qayd 
etish mumkin. Asl qiymatga ega bo‘lmagan pullarga qog‘oz pullar, oltin asosiga ega bo‘lmagan 
kredit pullar kiradi. 
Haqiqatda  ham  qimmatbaho  metallar  to‘lov  vositasini  bajargan  paytda  ular  pulning 
barcha funktsiyalarini bajargan. Qimmatbaho metallar o‘rnini qog‘oz pullar egallagandan so‘ng, 
qog‘oz pullarning inflyatsiyaga uchrashi natijasida ular pulning barcha funktsiyalarini bajarmay 
qo‘ydi.  Shuning  uchun  bo‘lsa  kerak,  yuqorida  ko‘rib  chiqilganidek,  vaqt  o‘tishi  bilan  pulning 
funktsiyalari haqida turli qarashlar vujudga kela boshladi.   
Pulning  funktsiyalari  xususidagi  fikrlarga  tayanib,  pul  to‘rtta,  ya’ni