F. I. Salomova Bilim sohasi: 500000 – “Ijtimoiy ta’minot va sog’liqni saqlash” Ta’lim sohasi: 510000 – “Sog’liqni saqlash”

9.7. DPMlarda INM foydalanilganda dozimetrik va radiometrik nazorat 

o’tkazishning asoslari. 

    

INM DPM larida ham tashhis qo’yish, va ham ayrim kasalliklarni davolash 

maqsadlarida qo’llanadi. DPM-larida qo’llanadigan hamma INM o’zining vazifasi 

va  harakteriga  qarab  uchta  guruhga  bo’linishi  mumkin:  nurlanish  generatorlari 

(misol,  rentgen  moslamalari,  tezlatgichlar),  yopiq  izotopli  manbalar  (masalan, 

onkologik  bemorlarni  masofa  orqali  nurlantirish  uchun  gamma-apparatlar, 

bemorlarning  ichki  bo’shliqlariga  kiritib  nurlantirish  uchun  INM)  va  ochiq  IN 

manbalari,  (masalan,  ayrim  kasalliklarga  tashhis  qo’yish  uchun  radiofarm 

preparatlar).  Harqanday  turdagi  ionlantiruvchi  nurlanish  manbalari  bilan 

ishlaganda  hodimlar  uchun  asosiy  havfni,  foydalanilayotgan  manbaning  harakteri 

va radiatsion himoyaning tashkil etilishiga bog’liq holda nurlanish tashqi va ichki 

bo’lishi mumkin. 

     Xodimlar tashqi nurlanishni har qanday ko’rinishdagi manbadan olishi mumkin. 

Izotopli  manbalardan  foydalanilganda  tashqi  nurlanish  dozasi  ish  joyidagi 

manbaning  aktivligi,  ular  bilan  ishlash  vaqti,  manbagacha  bo’lgan  masofa  va 

foydalaniladigan  himoya  to’sig’ining  samara  berish  darajasi  bilan  belgilanadi. 

Nurlanish  generatorlari  bilan  ishlaganda  tashqi  nurlanish  dozasi  maslamaning 

quvvati,  u  bilan  ishlash  vaqti,  ungacha  bo’lgan  masofa  va  to’siqlar  bilan 

---

 

532 

 

himoyalanishga    bog’liq.  Shunga  muvofiq  holda  tashqi  nurlanishdan 

himoyalanishda himoyalanishning 4 ta asosiy prinsiplaridan foydalanish zarur: 

-miqdor  orqali  himoyalanish:  ish  joylarida  radioaktiv  moddaning  (RM)  kerak 

bo’ladigan minimal aktivligi bo’lishi kerak. Bu prinsipning cheklanganligi shundan 

iborat-ki, ish joylarida RM - ning aktivligini pasaytirishni har qachon ham amalga 

oshirib  bo’lmaydi,  chunki  u  yoki  bu  operatsiyani  bajarishda  talab  etiladigan 

samarani olishga faqat ma’lum miqdordagi RM-dan foydalanishdagina erishiladi; 

-vaqt  orqali  himoyalanish:  INM  bilan  bo’ladigan  aloqa  muddatini    qisqartirish 

orqaligina erishiladi. Vaqt orqali himoyalanishga rentgen-radiologik bo’limlardagi 

hodimlarning  ish  vaqtlarini  qisqartirish,  ta’til  muddatlarini  uzaytirish,  nafaqaga 

ertaroq yoshdan chiqish kiradi. 

Hodimlarning  kasbiy  mahorat  darajalari  katta  ahamiyatga  egadir,  chunki 

hodimlarning  mahorati  zaruriy  operatsiyalarni  o’tkazish  vaqtini  kamaytirishga 

imkon beradi, demak INM bilan bo’ladigan aloqani kamaytiradi. 

-masofa  orqali  himoyalanish:  Tashqi  nurlanish  dozasi  INM  dan  ishchigacha 

bo’lgan  masofaning  kvadratiga  teskari  praportsionaldir,  shuning  uchun  bu 

masofani  uzaytirish  tashqi  nurlanish  darajasini  keskin  pasaytiradi.  Rentgen-

radiologik  bo’limlarda  masofa  orqali  himoyalanishga  maxsus  rejalashtiriluvchi 

qarorlar, masofa orqali boshqarish, zaruriyat tug’ilganda ayrim turdagi INM bilan 

manipulyatorlar  bilan  ishlash  (turli  konstruktsiyadagi  mexanik  tarzda  oluvchi 

mexanizmlar, avtomat - robotlar, "mexanik qo’llar ) orqali erishiladi. 

-to’siqlar  bilan  himoyalanish  -  ham  hodimlar  va  ham  patsientlar  uchun  eng  ko’p 

qo’llanadigan  usullar  qatoriga  kiradi.  Rentgen-radiologik  bo’lim-larda 

qo’llanadigan  to’siqlarlarni  o’zining  foydalanish  harakteriga  qarab  ikki  guruhga 

bo’lish mumkin - statsionar yoki ko’chmas va ko’tarib ko’chiriladigan to’siqlar. 

Statsionar to’siqlar - bu devorlar, qo’rg’oshin yoki tunuka yopishtirilgan yeshiklar, 

qo’rg’oshin  shimdirilgan  oynali  derazalar,  "labirintlar",  RM  bilan  ishlashga 

mo’ljallangan maxsus bokslar. 

---

 

533 

 

Ko’chiriladigan  to’siqlar  -  suriladigan  shirmalar,  fartuklar,  qo’lqoplar, 

qo’rg’oshinli  materiallardan  tayyorlangan  ko’zoynaklar,  himoyali  devorni  hosil 

qilish uchun qo’rg’oshindan tayyorlangan maxsus modulli bloklar. 

Himoya  to’siqlari  tayyorlanadigan  materiallarning  xarakteri  nurning  turiga 

bog’liq.  Mas.,  radiatsiyaning  o’tib  ketadigan  turlaridan  (gamma,  rentgen  nurlari) 

himoyalanish uchun og’ir materiallardan foydalaniladi - g’isht, beton, qo’rg’oshin, 

temir.  Beta-nurlanishdan  himoyalanish  uchun  engil  materiallardan  foydalanish 

mumkin - alyuminiy, organik shisha. 

       RED  dan  ortiqcha  nurlanish  bo’lganda  xodimlarning  nurlanib  qolishlarini 

oldini olish uchun (20 mZv/yil) rentgen-radiologik bo’limlarda muntazam ravishda 

dozimetrik  nazorat  o’tkazib  boriladi  va  u  ikki  turda  -  umumiy  va  shaxsiy 

dozimetrik nazoratga bo’linadi. 

      Umumiy  dozimetrik  nazoratning  asosiy  vazifasiga  xodimlarning  ish  joylarida 

va yondosh xonalardagi nurlanishning ekspozitsion doza quvvatini aniqlash kiradi. 

Nazoratning  bu  turi  qo’llanayotgan  himoyaning  samarasini  baholashga  imkon 

beradi.  0029-94  SanQ  va  M-  ga  muvofiq  hodimlarning  ish  joylaridagi  dozaning 

quvvati  1,2  mr/soat  (12  mZv/soat)  ni  tashkil  qiladi.  Umumiy  dozimetrik  nazorat 

DSENM ning radiologik bo’limi tomonidan amalga oshiriladi va u 2 yilda 1 tadan 

kam  bo’lmasligi  kerak,  hamda  yangi  moslamalarni  ishga  tushirishda  yoki  ishlab 

turgan  apparatlarni,  kabinetlar  yoki  bo’limlarni  rekonstruktsiya  qilishda  

o’tkaziladi.  Umumiy  dozimetrik  nazoratni  o’tkazish  uchun  rentgenmetr 

asboblaridan  foydalaniladi  va  ularda  qabul  qiluvchi  qismi  sifatida  ko’pincha 

ionizatsiyali kamera qo’llanadi. Nurlanish ta’sirida asbob zanjirida elektr toki hosil 

bo’ladi,  uning  qiymati  nurlanishning  doza  quvvatiga  to’g’ri  proportsionaldir. 

Asbobning  qayd  qiluvchi  qismining  shkalasi  nurlanish  dozasini  mZv/soat, 

mkZv/soat  yoki  mr/soat,  mkr/soatlarda  o’lchashga  moslab  darajalangan.  Doza 

quvvatlarni o’lchash ish joylari va yondosh xonalarda o’tkaziladi; bunda asbobning 

uzatuvchi qismi nurlanish manbaiga qaratilgan bo’lishi kerak. 

---

 

534 

 

     

Shaxsiy  dozimetrik  nazorat  -rentgen  -  radiologik  bo’limlarda  ishlovchi  har 

bir  xodimning  shaxsiy  tarzda  oladigan    nurlanish  dozasini  qayd  qilish  maqsadida 

o’tkaziladi.  Shaxsiy  dozimetriya  uchun  turli  turkumdagi  shaxsiy  dozimetrlardan 

foydalaniladi. 

Hozirgi 

vaqtda 

bu 

maqsadda 

TLD 

dozimetrlarni 

(termolyuministsentli  dozimetrlar)  qo’llash  keng  ko’lamda  amalga  oshirilmoqda. 

Ularning  ishlash  prinsipi  shundan  iborat-ki,  bu  asboblar  tayyorlangan  materiallar 

(mas.,  LiF)  o’zida  energiyani  to’plash  xususiyatiga  ega  va  u  dozimetrlarning 

qizishi  jarayonida  fotonlar  ko’rinishidagi  yorug’likni  chiqaradi.  Dozimetrlarning 

chaqnash  jadalligi  to’plangan  nurlanish  dozasiga  to’g’ri  proportsionaldir.  TLD 

dozimetrlari  "tabletka"  ko’rinishida  tayyorlanadi  yoki  kichkina  plastinka 

ko’rinishida bo’ladi va ularni ishchilarning kiyimlariga o’rnatib qo’yiladi. Har bir 

dozimetr o’zining qayd qilish raqamiga ega. 

     Turli  xildagi  nurlanishlar  (beta,  gamma,  rentgen,  neytron)  hisobiga  nurlanish 

dozasini  o’lchash  uchun  IFKU  (takomillashtirilgan  foto  nazorat)  dozimetri 

qo’llanishi  mumkin.  Bu  dozimetrda  nurlanishni  qayd  qilish  uchun  fotoplenkadan 

foydalaniladi; ionlantiruvchi nurlanish ta’sir etganda fotoplenka qorayadi, qorayash 

darajasi  esa  nurlanish  dozasiga  to’g’ri  proportsionaldir.  Kasetadagi  ekranlarning 

borligiga  muvofiq  (alyuminli,  qo’rg’oshinli)  IFKU  kasetasi    devorlarida  turli 

xildagi nurlanishlar filtrlanib ajratiladi, shunga bog’liq holda fotoplenkadagi ayrim 

bo’laklarining  qorayish  darajasi  turlicha  bo’ladi;  bu  o’z  o’rnida  turli  xildagi 

nurlanishlarning  nurlanish  dozalarini  aniqlashga  imkon  beradi.  Fotoplenkadagi 

qorayish  darajasini  o’lchash  densitometrda  amalga  oshiriladi  va  uning  shkalasi 

yutilgan (yoki ekvivalent) doza birligida darajalangan. 

   Xodimlar  tomonidan  olinadigan  nurldanish  dozalari  kvartalda  bir  marta 

o’lchanadi  yoki  zaruryat  tug’ilsa  tezroq  aniqlanishi  mumkin.  Xodimlarning  yillik 

nurlanish dozalari 20 mZv/yilni (5 mZv/kvartal) tashkil qiladi. 

        Radiometrik  nazorat  DPM  larida  ochiq  turdagi  INM  dan  foydalanilgan 

sharoitda  o’tkazilishi  kerak,  mas.,  radiofarmpreparatlar  (RFP).  Bunday  manbalar 

qo’llanganda turli ishchi yuzlalar, ishchilarning qo’llari va kiyimlari, xona havosi 

---

 

535 

 

ifloslanishi  mumkin.  Bunday  sharoitda  RM  -  ning  inkorporatsiyalanish  xavfi 

tug’iladi,  shuning  uchun  ochiq  INM  bilan  ishlovchilar  ham  tashqi,  ham  ichki 

nurlanish  xavfiga  duchor  bo’ladilar.  Shunga  bog’liq  holda  ochiq  RM  bilan 

ishlashga yuqori darajadagi talablar qo’yiladi: bunday bo’limlarni alohida joylash-

tirish,  RM  foydalanishdagi  eng  optimal  texnologik  ketma-ketlikni  ta’minlovchi 

xonalarni  joylashishiga  e’tibor  qaratiladi.  Bundan  tashqari  xonalarning  ichki 

pardozini  amalga  oshirishda  o’ziga  RM  yutmaydigan  maxsus  materiallardan 

foydalanish, maxsus jihozlarni qo’llash (bokslar, ishchi yuzasi maxsus qoplamaga 

ega bo’lgan stollar, maxsus konstruktsiyaga ega bo’lgan qo’l yuvish chig’anoqlari 

va chiqindilarni to’plash uchun maxsus konteynerlar). 

     Inkorporatsiyalanuvchi  RM  hisobiga  ichki  nurlanishni  oldini  olish  uchun  bu 

bo’limlarda,  umumiy  va  shaxsiy  dozimetrik  nazoratdan  tashqari,  havo  muhitini, 

ishchi  yuzalarni,  ishchilarning  qo’llari  va  kiyimlarini  RM  bilan  ifloslanish 

darajasini  muntazam  nazorat  qilish  zarur.  Bunday  nazorat  DSENM  vrachlari 

tomonidan    radiometr  asboblari  yordamida  muntazam  o’tkazilib  turiladi.  Barcha 

radiometrlar  qabul  qiluvchi  va  qayd  qiluvchi  qismlardan  tashkil  topgan.  Qabul 

qiluvchi  qismi  sifatida  Geyger-Myuller  hisoblagichi  yoki  stsintillyatsion 

uzatgichdan foydalaniladi. Ularga nurlanish zarrachasi yoki nurlanish kvanti ta’sir 

etganda  hisoblagich  zaryadsizlanadi  va  u  qayd  qilish  qismida  hisobga  olinadi. 

Hozirgi  kunda  radiometrik  nazoratni  o’tkazish  uchun  RUP  (ko’tarib  yuriladigan 

universal  radiometr)  yoki  UIM  (universal  tibbiy  o’lchagich)  tipidagi  asboblardan 

foydalaniladi.  Ammo  xavfsiz  ish  sharoitlarini  ta’minlash  uchun  ko’chmas 

radiometr-signalizatorlarni bo’limning o’ziga, masalan, muolaja xonasidan chiqish 

joyiga o’rnatish kerak. Davolash protseduralari o’tkazilib bo’lingandan so’ng vrach 

yoki  hamshira  muolaja  xonasidan  chiqishidan  oldin  qo’l,  kiyimlarning  tozaligini 

radiometr  yordamida  radiometrik  nazoratidan  o’tkazadi.  Asbob  esa  belgilangan 

ruhsat etiladigan radioaktiv zararlanish darajasiga moslashtirilgan. Agar xodimdagi 

nurlanish  darajasi  undan  ortiq  bo’lsa  yorug’lik  (indikatorning  qizil  rangi  yonadi) 

yoki  tovush  signali  ishlab  bizga  xabar  beradi.  Bunday  holatda  tibbiy  xodim 

---

 

536 

 

muolaja  xonasiga  qaytib  kirishi  va  qo’llarini  qayta  yuvishi  va  maxsus  kiyimni 

almashtirishi kerak. 

Amaliy ko’nikmalar 

1. Rentgenometrlar bilan ishlash tartibi ( DRGZ-03, DRZZ-05) 

- Asbobni elektr tarmog`iga ulash; 

- Ish tartibi buragichini "izm" holatiga qo’yish; 

- Diapazon buragichini "ust nulya" holatiga o’tkazish; 

- Stintsilyatsion hisoblagich stakanini "ochiq" holatga qo’yish; 

- Ish tartibi har xil diapazonlariga olib boriladi; 

-  Shkala  bo’yicha  ko’rsatkichlarni  olish  va  o’lchash  o’tkazilgan  diapazonlarga 

ko’paytirish; 

- Olingan natijalar SanQ va Me’yorlar bilan solishtiriladi va bayonnoma tuziladi. 

2. IFKU asbobi yordamida dozimetrik nazorat o’tkazish tartibi. 

- Kassetalarni rentgen plenkasi bilan zaryadlash; 

- Ionlantiruvchi nur manbalarida ishlovchilarga tarqatish; 

- Nurlanish dozasini aniqlash uchun plenkani kimyoviy ishlovdan o’tkazish; 

- Densimetrlarda sinab ko’rish va nur dozalarini ko’rsatish; 

- Xulosa va bayonnoma tuzish.  

3. Ob’ektlarda umumiy dozimetrik nazorat o’tkazish: 

- DRG-05M, DRG-107S dozimetrik asboblarini ishchi holatiga keltirish; 

- Asbobning uzatgichi xodimlarning ish joyi statsionar himoya  to’siqlarining orqa 

tarafiga joylashtirish; 

- Asbobning qayd qilish qismida doza quvvatining darajasini aniqlash; 

- Olingan natijalarni ruxsat etilgan darajalar bilan taqqoslash; 

-  Ishchi  joyidagi  ekspozitsion  doza  quvvati  darajasi  bo’yicha  xulosa  berish  va 

radiatsion xavfsizlikka baho berish. 

4. Shaxsiy dozimetrik nazorat o’tkazish: 

-  IFKU  yoki  TLD  asboblarining  qabul  qiluvchi  qismini  ishchi  holatiga  keltirish 

(fotoplyonkali kasseta bilan yoki o’ralgan lyuminofor); 

---

 

537 

 

-  IFKU  yoki  TLD  INMlar  bilan  ishlaydigan  xodimlarning  ko’krak  balandligiga 

taqiladi; 

- 3-oydan keyin shaxsiy dozimetrlar yig’iladi va DSENM ning dozimetrik nazorat 

punktlariga yuboriladi; 

-  TLD  ning  lyuminofori  qizdirish  blokiga  joylashtirilib  qizdiriladi,  plyonkalar 

yuviladi; 

-  Plyonkalar  yoki  lyuminoforlar  asbobining  qayd  qiluvchi  qismiga  joylashtiriladi 

va olingan doza qayd qilinadi.