1- mavzu: Iqtisodiy geografiya fanining

 
 
 
 
 
 
 

---

 
29 
3
-mavzu: DUNYO SIYOSIY XARITASINING 
SHAKLLANISHI. 
 
                       Reja: 
 
1.
 
Jahonning siyosiy xaritasi haqida tushuncha. 
2.
 
Jahon siyosiy xaritasining shakllanishi va bosqichlari. 
3.
 
Jahon mamlakatlarining davlat tuzumi. 
4.
 
Mamlakatlarni toifalarga ajratish. 
 
1.  Jahonning  siyosiy  xaritasi  haqida  tushuncha.
  Siyosat  so„zi 
arabcha  so„z  bo„lib,  u  lugaviy  jihatdan  «boshqarish»  degan  ma‟noni 
bildiradi.  Demak,  qayerdaki  boshqarish  mavjud  ekan  shu  yerda 
ustunlikka intilish mavjud bo„ladi. Xususan, dunyo mamlakatlarida ham 
aynan  shu  jarayon  kuzatiladi.  Bugungi  kunda  230  dan  ortiq  mamlakat 
mavjud ekan, ular bir-biridan rivojlanish darajasiga ko„ra, davlat tuzumi 
va boshqarish shakliga ko„ra o„zaro farq qiladi. 
Shu  o„rinda  ta‟kidlash  joizki  dunyo  siyosiy  xaritasi  bu  dinamik, 
ya‟ni  o„zgaruvchan  tarixiy  kategoriyadir.  Chunki,  siyosiy  haritadagi 
davlatlar soni, ularning tuzumi, chegara va boshqa sifat hamda miqdoriy 
ko„rsatkichlari  davriy  nuqtai  nazardan  o„zgarib  turadi.  Bunda  siyosiy 
haritaning  shakllanishiga  bevosita  ta‟sir  etuvchi  quyidagi  omillarni 
alohida ajratib ko„rsatish mumkin: 
a) yangi materiklar va xududlarning kashf etilishi bosqichi. 
b)  urushlar,  davlat  to„ntarishi  kabi  siyosiy  vaziyatning 
keskinlashuvi. 
v)  muayyan  sistemaning  parchalanishi  oqibatida  yangi  toifadagi 
davlatlarni vujudga kelishi. 
Ikkinchi  jahon  urushidan  keyin  dunyoning    siyosiy  haritasida  bir 
qancha  sotsialistik  davlatlarning  paydo  bo„lishi,  mustamlakachilik 
sistemalarini  parchalanishi  va  o„nlab  ozod  bo„lgan  mamlakatlarning 
vujudga  kelishi  qo„shilmaslik  harakatining  o„sishi  kabi  muhim 
jarayonlar o„z aksini topdi. Urushdan keyingi butun davr asosini G„arb 
bilan sharqni jahon qarama-qarshi turishi, ular o„rtasidagi «sovuq urush» 
tashkil etdi. Ko„pdan-ko„p harbiy-siyosiy ittifoqlar, shu jumladan ikkita 
yirik  ittifoq:  Shimoliy  Atlantika  shartnomasi  tashkiloti  (NATO)  va 
Varshava shartnomasi tashkiloti (VSHT) vujudga keldi. Yer kurrasining 
turli  joylarida  yuzlab  ba‟zalar  bunyod  etildi,  mahalliy  urushlar  bo„lib 
turadi. 

---

 
30 
Dunyoning  siyosiy  haritasida  ko„pdan-ko„p  keskinlik  o„choqlari, 
regional kelishmovchiliklar (janjallar) vujudga kelib turadi. 
80  –  yillarning  ikkinchi  yarmida  xalqaro  munosabatlarda  qarama-
qarshi  turishdan  o„zaro  bir-birini  tushunish  va  hamkorlikka  o„tish 
boshlandi. O„zaro ishonchsizlik xavsirash va dushmanlik o„rniga yaxshi 
qo„shnichilik  qaror  topa  boshladi.  Bu  jarayon  SSSR  (MDH)  bilan 
AQSH,  Yevropa  davlatlari,  Osiyo-Tinch  okean  regioni  (OTR),  boshqa 
hududlar  munosabatlarida  aks  etdi.  Dunyoning  siyosiy  xaritasida  1990- 
yilda Germaniyaning birlashishi, haqiqiy qurolsizlanishning boshlanishi 
Varshava  shartnomasi  tashkilotining  tarqatib  yuborilishi,  NATOning 
asosan  siyosiy  ittifoqqa  aylantirilishi  kabi  muhim  jarayon  va  xodisalar 
yo„li  bilan  hal  qilishga  erishildi.  Masalan,  Markaziy  Amerikadagi 
(Nikaragua, Salvador), Afrika janubidagi (Namibiya,  Angola), Janubiy-
Sharqiy  Osiyodagi  (Kombodja)  janjallari  muzokoralar  yo„li  bilan  hal 
qilindi. 
Bularning  natijasida  halqaro  keskinlik  kamaya  boshladi,  dunyo 
tinchroq va xavfsizroq bo„lib qoldi. Jahondagi keskinlikni kamaytirishda 
Birlashgan  Millatlar  Tashkilot  (BMT)ning  xizmati  juda  katta.  BMT 
qarorgohi Nyu-Yorkda joylashgan.