Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

Kelajak  ssenariylari 

–  bu  kuzatilayotgan  tendensiyaning  ehtimol  tutilgan  kelajagi  haqidagi  u  yoki  bu 

tusmolni  asoslovchi  dastlabki  farazlarning  tartibga  solingan  yig‘indisi.  Ssenariylar:  a)  u  yoki  bu  nazariy 

vaziyatni  qay  yo‘l  bilan  bosqichma-bosqich  amalga  oshirish  mumkinligini;  b)  voqealarning  muayyan 

rivojiga yo‘l qo‘ymaslik, ularni engillashtirish yoki chetlab o‘tish uchun voqealarning har bir ishtirokchisi 

uchun har bir bosqichda qanday variantlar mavjudligini aniqlaydi. 

Shunday  qilib,  ssenariy  murakkab  tizimlarni  o‘rganishga  nisbatan  tizimli  va  tarixiy  yondashuvlarni 

birlashtiruvchi  ko‘p  variantli  prognozdir;  aksariyat  hollarda  u  tavsifiy  xususiyat  kasb  etadi  va  kompleks 

prognozlarni  tuzishda  keng  qo‘llaniladi.  SHuni  qayd  etib  o‘tish  lozimki,  ko‘rib  chiqilgan  metodlarning 

birortasi  ham  alohida  holda  prognozning  yuksak  darajada  ishonchliligini  ta’minlay  olmaydi.  SHu  sababli 

amalda,  odatda,  murakkab,  kompleks  metodlardan  foydalaniladi.  Mazkur  yondashuv  ayrim  metodlarning 

kamchiliklarini  bartaraf  etish  va  prognozlarning  ko‘proq  darajada  aniqligi  va  ishonchliligini  kafolatlash 

imkonini  beradi.  Ijtimoiy  hodisalar  va  jarayonlarning  rivojlanish  imkoniyatlarini  prognoz  qilish  natijasi 

prognoz  hisoblanadi.  U  kelajak  u  yoki  bu  muammolarining  rivojlanishi  va  ularni  echishning  mumkin 

bo‘lgan barcha variantlarini, ularning bir-birini istisno etuvchi variantlarini, stixiyali va ongli jarayonlarni, 

ularning  vaqt  va  ko‘lam  parametrlarini  aniqlash  imkonini  beradi.  Kelajakning  ijtimoiy  prognozlar  taklif 

qilayotgan tavsifining mazmuniga qarab, ular insonni yo unga faol intilishga, yo uning yuz berishiga qarshi 

harakat qilishga, yo uni passiv kutishga da’vat etadi. SHu sababli har qanday ijtimoiy prognoz ilmiy bilishga 

doir mazmunni ham,  muayyan mafkuraviy vazifani  ham  o‘zida birlashtiradi.  Bunda bilishga doir funksiya 

ustunlik qilishi ham, mafkuraviy funksiya ustunlik qilishi ham mumkin.  Turli prognozlarning mazmuni va 

vazifasidan kelib chiqib, ularning to‘rt asosiy tipini farqlash mumkin. 

Qidiruv prognozi – ijtimoiy ob’ektning kelajagi qanday bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatish uchun tuziladigan 

prognoz.  U  rivojlanish  qaysi  yo‘nalishda  yuz  beradi,  kelajakning  muayyan  davrida  prognoz  ob’ektining 

holati  qanday  bo‘lishi  mumkin,  degan  savollarga  javob  beradi.  Normativ  prognoz  –  boshqaruvni 

optimallashtirish yo‘llarining oqilona tashkil etilgan tahlili. Bu prognoz obrazli qilib «teskari prognoz» deb 

ataladi,  chunki  unda  o‘rganish  teskari  yo‘nalishda  –  kelajakdan  hozirgi  davrga  qarab  amalga  oshiriladi. 

Normativ  prognoz  qo‘yilgan  maqsadlarga  erishish  yoki  qo‘yilgan  vazifalarni  echish  uchun  nima  qilish 

mumkin  yoki  kerak,  degan  savolga  javob  beradi.  Normativ  prognozning  predmeti  sifatida  ijtimoiy 

jarayonlar  xususiyatini  butunlay  o‘zgartirishga  qodir  bo‘lgan  g‘oyalar,  gipotezalar,  farazlar,  axloqiy 

me’yorlar, ijtimoiy ideallar, maqsadlar va mo‘ljallar amal qiladi.