Sh. Sodiqova

Maktabgacha yoshdagi bola 
.  ,  . 
,  .  , 
. . .
.  . 
. 
.  . 
nishiga  biologik  va  ntim oiy  om illarnm g
shaxsi n v o jlan ish ig a  ta  sir 
.  .  : 
.  ?  . 
,  '   .  .  .  ..  ,  *
ta  siri  o'rtasidagi  m unosabatni  belgilash- 
etu vch i om illar 
,  .  . 
. 
,
ga oid m unozara ко  pdan buyon davom
etmoqda:  insonning  shaxs  sifatida  rivojlanishida  ijtimoiy  hodisalarning
ta ’siri kuchli b o ‘ladimi, yoki tabiiy om illar yetakchi o ‘rin tutadim i? Balki
tarbiyaning ta ’siri yuqoridir? U lar o ‘rtasidagi  o ‘zaro m unosabat qanday?
F anda 
b iolo gikyo ‘nalish
 deb nom langan nuqtayi nazar yetakchi o ‘rin- 
lardan  birini  egallab,  uning  vakillari  Arastu,  Aflotunlar  tabiiy-biologik 
om illarni  yuqori  q o ‘yadilar.  Ular  tu g ‘ma  imkoniyatlar,  taqdir,  tole  har 
kim ning hayotdagi o ’rnini belgilab bergan,  degan g'oyani ilgari suradilar.
X VI asr falsafasida vujudga kelgan preform izm  oqimi nam oyondalari 
esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib,  ijtim oiy m uhit 
va tarbiyaning rolini inkor etadi.  Xorij  psixologiyasidagi yana bir oqim  -  
bixeviorizm  XX  asr boshlarida yuzaga kelgan b o ‘lib,  uning nam oyonda­
lari,  ong va aqliy  qobiliyat nasldan-naslga o 'tib ,  insonga u tabiatan  beril­
gan,  deyishadi.  M azkur  ta ’lim ot  vakili  am erikalik  olim  E.Torndaykdir. 
Preform izm   oqimi  va  uning  vakillari  D.Dyul,  A.Kom be  ham   shaxs 
rivojlanishini  biologik  nuqtayi  nazardan  asoslaydilar.  Ular  rivojlanishni 
faqat  m iqdoriy  o ‘zgarishdan  iborat,  deb  qaraydilar.  N aslning  rolini 
absolyutlashtirib,  uni  inson  taqdirida  hal  qiluvchi  aham iyatga  ega  deb 
biladilar.  Demak,  bir guruh xorijiy  olim lar rivojlanishni  biologik (nasliy) 
om ilga  bog‘laydilar.
B iologik  oqim ga  qarshi  falsafiy  oqim   vakillari  rivojlanishini  ijtimoiy 
omil  bilan belgilaydilar.  Bu oqim  vakillari  bola shaxsining jism oniy,  psi- 
xik  rivojJanishi  u  yashaydigan  m uhitga  b og‘liq  deb  k o ‘rsatadilar. 
M uhit
42

---

deganda  odam   yashaydigan  sharoitdagi  barcha  tashqi  ta ’sir  tushuni- 
ladi.  Shu  nuqtayi  nazardan  tarbiya  tufayli  bolani  o ‘zi  yashaydigan  ijti­
moiy  sharoitga  m oslashtirish  mum kin,  degan  xulosa  kelib  chiqadi.  U lar 
ijtim oiy  m uhitning  rolini  hal  qiluvchi  omil  deb  hisoblaydilar.  Demak, 
odam   bolasining  shaxs  sifatida  rivojlanib,  taraqqiy  etib  borishi,  uning 
shaxs  b o 'lib  kam olga yetishida nasi  (biologik omil),  ijtimoiy m uhit (bola 
yashaydigan  sharoit),  shuningdek,  m aqsadga m uvofiq  amalga  oshadigan 
tarbiya  ham   birdek  aham iyatga  ega.  B u  om illarning  ta ’sirini  aniqlashda 
ilg ‘or pedagog  olimlar,  psixolog va faylasuflar ta ’lim otiga suyaniladi.
Falsafada  shaxsni  jam iyat  bilan  bog ‘liq  b o ‘lgan  ijtim oiy  hayotdagi 
m urakkab voqelik deb qaraladi.  Ular individning m a ’naviy  boyligi uning 
m unosabatlariga bog'liq,  deb hisoblaydilar.
Haqiqatdan ham,  shaxs m ehnat faoliyati zam inida rivojlanadi, kam ol­
ga  etadi.  Inson  sharoitni,  sharoit  esa  odam ni  yaratadi.  Bu  esa  o ‘z  nav- 
batida  inson  faolligini  nam oyon  etadi.  Zero,  shaxs  m a ’lum   ijtim oiy  h a­
yot  mahsulidir.  Jam iyat  shaxs  kam olotining  m uayyan  im koniyatlarini 
ro ‘yobga chiqarishi yoki y o ‘q qilishi m umkin.
Shaxsga 
ijtimoiy muhitning
 ta ’siri ham  m uhim. Bu tarbiya orqali am al­
ga oshiriladi.  Ya'ni.  birinchidan, tarbiya ta'sirida m uhit bera olm agan  bi­
lim, m a’lum ot egallanadi, m ehnat va texnik faoliyat bilan bog‘liq k o ‘nik- 
m a va m alakalar hosil  b o ‘ladi.
Ikkinchidan,  tarbiya  tufayli  tu g ‘m a  kam chiliklar  ham   o ‘zgartirilib, 
shaxs kam olga yetadi.
Uchinchidan, tarbiya yordam ida m uhitning salbiy ta ’sirini ham  у o ‘ qo- 
tish mumkin.
To‘rtinchidan, tarbiya kelajakka qaratilgan m aqsadni belgilaydi.
Demak, tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga ta ’sir etadi, bunday tarbiya 
doimiy va uzluksizdir.
Shunday  qilib,  bola  shaxsining  rivojlanishida  tarbiya  ham   yetakchi 
o 'rin g a ega bo'lib, tarbiya tufayli nasl-nasabi,  ijtimoiy m uhit ta ’sirida har 
tom onlam a rivojlanishga  qodir,  degan xulosani chiqarish mumkin.
Zam onaviy  pedagogikada  shaxs  shakllanishiga  doir 
to ‘rt yondashuv
 
qaror topgan:
1. 
B iologik yondashuv  -
  inson  tabiiy  m avjudot  b o ‘lib,  uning  butun 
xatti-harakatlari  tu g ‘m a  instinkt  va  ehtiyojlar  natijasidir.  Inson  jam iyat 
talablariga b o ‘ysunishga majbur,  shu  bilan birga tabiiy  ehtiyojlarini ham 
nam oyon  qilib boradi.
43

---

2. 
Ijtim oiy  yondashuv  -
  inson  biologik  m avjudot  sifatida  tug'iladi, 
faqat  hayotiy  faoliyati  davom ida  boshqalar  bilan  doim iy  m uloqot  va 
ijtim oiy guruhlarning ta ’siri  ostida ijtimoiylashadi.
3. 
P sixologik yondashuv
  -   insondagi  psixik jarayonlar  (sezgi,  idrok, 
fikrlash kabilar) tabiiy tavsifga ega,  insonning yo'nalganligi-qiziqishlari, 
qobiliyatlari ijtim oiy hodisa sanaladi.
4. 
Yaxlit yondashuv -
 shaxs  yaxlit tavsifga  ega  b o ‘lib,  uning  rivojiga 
nafaqat uning faoliyatidagi o ‘ziga xosliklar,  balki turm ush tarzi ham  ta ’sir 
ko'rsatadi.  Shu  bilan  birga  ijtimoiy  hayot  natijalari  -   motiv,  maqsad, 
qiziqish kabilar ham  uning rivojlanishida m uhim  rol  o ‘ynaydi.
_ 
M uayyan  bir  yosh  davriga  xos  boT-