Sh. Sodiqova

Tar  iya  qonuniyatlari 
ijtim oiy hodisa sifatida tarbiyaning xusu­
siyatlari,  ikkinchi  tomondan,  shaxsning rivojlanishi bilan bog‘liq  boTgan 
barqaror aloqalardir.
Tarbiya jarayonining quyidagi 
umumiy qonuniyatlari
 mavjud:
• 
ijtimoiy muhitning obyektiv va subyektiv  omillariga  bog'liqligi.
  O b­
yektiv  omillar  tarbiyani  tashkil  etish  shart-sharoitlari  (m oddiy-texnik, 
ijtimoiy,  madaniy,  sanitar-gigienik)  orqali  yuzaga  chiqsa,  subyektiv 
om illarga  tarbiyachi  va  tarbiyalanuvchilar,  ularning  о ‘zaro  birgalikdagi 
harakati,  m urakkab  aloqalar,  psixologik  m uhit  va  boshqalarni  kiritish 
mumkin;
• 
tarbiyaning shaxsning rivojlanishi bilan birligi va о 'zaro bog 'liqligi.
 
Tarbiya jarayoni bolalarning yosh davri rivojlanishi xususiyatlarini hisob­
ga olgan holda tashkil  etilishi;  q o ‘yilgan m aqsad va vazifalar bolalarning 
yosh xususiyatlariga to 'liq  m os kelishi  lozim;
• 
fa o liy a t  va  m unosabatni  e ’tiro f etish  shaxsning  ijtimoiy  qimmatli
 
fazilatlarini  shakllantirishning  negizi  va  asosiy  manbayi.-
  Tarbiyalanuv- 
chilarning  faoliyatga jalb  etish  orqali  ularda  m avjud jarayonga  nisbatan 
m unosabatni aniq baholay olish mumkin.  0 ‘z navbatida m unosabat bildi- 
ra olish tarbiyalanuvchining faoliyatga tayyorligini ko'rsatadi;
• 
tarbiyalanuvchilam ing  o'zaro  tarbiyaviy  t a ’siri,  o'zaro  m unosa­
batlari  hamda fa o l fa o liya ti  o'rtasidagi  bog'lanish.
  Tarbiyalanuvchilar 
bir-birlariga  o ‘zaro  ta ’sir  etishlari  v a  m azkur  im koniyatdan  oqilona 
foydalana olish tarbiya jarayonining ta ’sirini kuchaytiradi. U larning o ‘za- 
ro  m unosabatlarining  barqarorligi,  shuningdek,  birgalikdagi  faoliyati 
ularda jam oaviylik,  o ‘zaro  ishonch,  m ehribonlik,  bir-birlari  uchun  qay- 
g'u ra olish,  hamdardlik,  bag‘rikenglik kabi  fazilatlarning qaror topishiga 
ko‘m aklashadi;
• 
tarbiya  va o 'zin i-o 'zi  tarbiyalashning intensivligi.
  O ‘z-o ‘zini  tarbi­
yalash  -   bu  shaxsning  o‘zini,  shaxsiy  sifatlarini  takom illashtirishidir, 
zam on  talabiga  javob  beradigan  darajada  ongli  intilishidir.  0 ‘z-o ‘zini 
tarbiyalash  yaxshi  tarbiya  natijasida  yuzaga  kelib,  shaxsning  o ‘z-o‘zini
53

---

kam olgayetkazishiga olib keladi. O ‘z-o'zini  tarbiyalash bevosita tarbiya­
lanuvchilar hayot  m azm uni,  ulam ing  qiziqishlari,  u  yoki  bu  yosh  davri- 
dagi xarakterga bog'liqdir.  0 ‘z-o ‘zini tarbiyalash m uhim  aham iyatga ega 
bo‘lib,  tarbiyalanuvchiga  o ‘z  im koniyatlarini  to ‘g ‘ri  baholay  olish,  o ‘zi- 
dagi ijobiy va salbiy jihatlarni  aniqlay  olish imkonini beradi;
• 
tarbiyalanuvchining  “ichki  olam i''ga  ta'sir  etishning  intensivligi
 
(G.I.  O 'ukina).  “Tarbiyalanuvchining  ichki  olami”  deganda  motiv,  ehti­
yoj,  emotsiya,  intellekt  kabilarning  birligi  tushuniladi.  Tajriba,  bolaning 
ehtiyojlari  orqali  sinaladigan  tashqi  m uhit  ta ’siri  uning  yutu g‘i  sifatida 
yuzaga  keladi.  Aynan  tarbiyaviy  jarayonda  tashqi  ta ’sir  bolaning  ichki 
m uvaffaqiyatini kuchaytiradi;
• 
tarbiyalanuvchilarda  verbal  va  sensomotor jarayonlam ing   rivojla­
nish  darajasi  va pedagogik  t a ’sim i  hisobga  olish
  (G.I.  0 ‘ukina).  Am a­
liy ot  k o ‘rsatadiki,  ham ma  vaqt  ham  bolaning  aqliy  rivojlanishi  uning 
verbal  nutqi  va  harakatga  doir  sensomotor  k o ‘rsatkichlariga mos  kelaver- 
maydi.  Nazariy  bilimlarga  oson va  erkin tayanuvchi  bolalar uchun  b a’zan 
elementar amaliy harakatlar, sohada mehnat faoliyatiga doir operatsiyalami, 
jism oniy  m ashqlam i bajarish  qiyin va murakkablik  qiladi.  Shuning uchun 
tarbiyalanuvchilarda  verbal  va  sensomotor  jarayonlam ing  rivojlanish 
dinamikasi bilan pedagogik ta’sirning uyg‘unligiga erishish lozim.
Tarbiya  tam oyillari  -   bu  tarbiyaviy  ish-