Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

Ирсийланиш – 
генетик ахборотнинг бир авлод организмларидан 
келгуси авлод организмларига узатилиши. Бу жараён ота–она белги ва 
хусусиятларининг ривожланишини таъмин этувчи ирсий бирлик – 
генларнинг жинсий ҳужайралар орқали келгуси авлодларга берилишидир. 
Ирсийланиш жараёни қуйидаги икки босқич орқали амалга оширилади: 
1.
Генларнинг кейинги авлодларга ўтказилиши; 
2.
Кейинги авлод организмларида ота-она генларининг фаолият 
кўрсатиб, белги ва хусусиятларнинг ривожланишини таъмин этиши. 
Ирсийланиш қонуниятларининг негизида молекуляр генетик 
механизм ётади. Генларнинг келгуси авлодларга берилиши қуйидаги 
жараёнлар орқали амалга оширилади: 

---

6 
а) ДНК молекуласининг репликацияси туфайли ДНК ва генларнинг 
кўпайиши; 
б) жинсий ҳужайраларга ота–она ДНК лари ва генларининг икки 
ҳисса камайган ҳолда ўтиши; 
в) гаметаларнинг қўшилишидан ҳосил бўлган зиготада оталик ва 
оналик ДНК лари ва улардаги генлар жамланиб уларнинг сони икки ҳисса 
кўпайиб организм тури учун хос ҳолатга келиши. 
Ирсийланишнинг иккинчи босқичи келгуси авлодда ота–она белги ва 
хусусиятларининг ривожланишини таъмин этувчи молекуляр – генетик 
жараёнлар қуйидагилардан иборат: иРНК нинг транскрипцияси ва оқсил 
молекулаларининг биосинтез (трансляция) қилиниши. Синтезланган оқсил 
молекулалари яъни ген фаолиятининг маҳсули ўзаро таъсир қилган ҳолда, 
муайян ташқи шароитда ота–она белгиларининг янги авлодда 
ривожланишини таъмин этиши. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, генетик 
адабиётда “ирсият” атамасини кенг маънода ишлатиш ҳолати кўпроқ 
учрайди. Бу атама юқорида қайд этилган тор маънода ишлатилувчи ирсият 
ҳамда ирсийланиш атамаларини ўз ичига олади. Шуни эътиборга олиб 
ирсиятга қуйидаги янада мукаммалроқ бўлган таърифни бериш мумкин. 
Ирсият - 
деб организмларнинг тана тузилиши ва функциясига оид 
белги ва хусусиятлари бўйича ҳамда муайян шароитда онтогенетик 
ривожланиш тартиби бўйича ирсий ўхшашлигини авлодлар оша таъмин 
этиш хоссасига айтилади. 
Кучли таъсир этувчи физик ва кимёвий омиллар таъсирида 
ирсиятнинг турғунлигини таъмин этувчи ирсий бирлик - генлар тубдан 
ўзгариши мумкин. Натижада янги ирсий ўзгарувчанлик – мутация пайдо 
бўлади. Бундан ташқари дурагайларда генлар комбинациясининг ўзгариши 
натижасида ҳам ирсий ўзгарувчанлик келиб чиқади. Шундай қилиб, ирсият 
организмларнинг 
авлодлараро 
ўхшашлигинигина 
эмас, 
балки 
ўзгарувчанлик туфайли ҳосил бўлган тафовутларни ҳам сақлаб қолади. 
Атроф - муҳит омиллари ҳам организм генотипининг фенотипик ривожла-
ниши даражасига таъсир кўрсатади. Демак, тирик организмлар фенотипи-
нинг қандай бўлиши унинг генотипига ҳамда маълум даражада шароит 
омилларига ҳам боғлиқ. 
Ирсият ва ўзгарувчанлик, буюк олим Чарлз Дарвин таъкидлаганидек, 
органик олам эволюциясининг муҳим омиллари ҳисобланади.