Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

 
ЎРИН ЭРГАШ ГАПЛИ ҚЎШМА ГАПЛАР 
 
Ўрин эргаш гапли қўшма гаплар, асосан, икки ҳавола бўлакли бўлади. Бундай 
қўшма гапларда бош гап ҳам, эргаш гап ҳам денотатив воқеани ифодалайди. Бу 
денотатив воқеалар ўрин жиҳатидан умумийликка эга бўлади, аммо эргаш гапда 
ифодаланган денотатив воқеанинг содир бўлиш ўрни анвқ эмас, балки умуман айтилади, 
шунинг учун ҳам у қаерда, қаердаки, қаерга каби сўроқ шакллари билан ифодаланади. 
Бош гапда эса ана шу сўроқларга мувофиқ келувчи ўша ерда, у ерда, у ерга каби ҳавола 
бўлаклар мавжуд бўлиб, улар бош гапдаги ҳаракатнинг бажарилиш ўрнини билдиради, 
яъни ўрин ҳоли синтактик позициясида бўлади. Қаерда—у ерда кабилида-ги ҳавола 
бўлаклар бир-бирини доимий тақозо қилади ва денотатив воқеалар ўртасндаги 
мустаҳкам алоқани таъмин этади. Масалан, Қаерда сув еероб бўлеа, у ерда табиат кўркам 
бўлади «Ёшлик» гапидаги бош гапда ҳол оинтактик ўрнида келган у ерда ҳавола бўлаги 
эргаш гапдаги қаерда ҳавола бўлаги (у ҳам ҳол ўрнида) билан ннсбатланади ва шу асосда 
эргаш гапдагп денотатив воқеани асоеий войқеа ичига олиб киради. Бунда бош гапдаш 
денотатив воқеанинг содир бўлиш ўрни таъкидли ифодага эга бўлади. Агар шундай 
таъкидли ифода зарурияти бўлмаса, ҳавола бўлаклар гапдан чиқариб юборилади ва гап 
содда гапга айланади. Киѐсланг: Сув сероб бўлган жойда табиат кўркам бўлади. 
Куйидаги мисоллар ҳам айтилганларни далиллайлн; Беор мусича қаерда ғув-ғув 
қилса, ўша ерда унинг ҳаловати йўк (Мирмухсин). Оқсоқол қаерда бўлса, ўша жойда иш 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

127 
бир тартибда борарди (Ў. Ҳошимов). Эгардаги суворий жиловини қаѐққа тортса, ўша 
томонга йўл соларди (Саид Аҳмад). Ҳозирча қаерга юбореалар, ўша жойга бораверинг
(Н. Раумат). 
Илгари ҳам айтиб ўтилганидек, икки ҳавола бўлакли эргашган кўшма гапларда 
бош ва эргаш гапларни боғловчи шаклий восита асосан айни ҳавола бўлакларнинг ўзи ва 
-са шарт майли қўшимчасидир. Келтирилган мисолларда бу кўриниб турибди. 
Айтиш керакки, баъзан ҳавола бўлакларнинг бири, яъни бош гапдагиси шаклан 
ифодаланмаслиги ҳам мумкин. Аммо бу билан икки ҳавола бўлакли ўрин эргаш гапли 
қўшма гап бир ҳавола бўлаклига айланиб қол-майди. Чунки бош гапдаги ўрин ҳоли 
синтактик ўрнининг очиқ эканлиги сезилиб туради. Аввалги ҳолатлардаги мазмуний-
синтактик алоқа белгиси амал килаверади, яъни бош гапдаги ҳавола бўлак шаклан 
ифодалав-маганда ҳам, яхлит кўшма гапдаги мазмуний муносабат ифодасида сезиларли 
ўзгариш бўлмайди. Қуйидаги гапларда буни кўриш мумкин: Қаерда пайдо бўлсалар, эл 
оѐққа туриб кутиб олади (А, Мухтор). Қаерда ишламасин, орқасидан фақат яхши гап 
қолади (Саид Аҳмад). Қаердаки, бу мутаносиблик бузилса, фожиа келиб чиқади (С. 
Сиѐев). 
Ўрин эргаш гапли қўшма гапларда мазмуний-синтактик мувофиқлик асосан 
сақланади. Айни пайтда уларда бош гап ҳам, эргаш гап ҳам мазмунан эркин эмас, чунки 
қўшма гап қисмлари аро ўзаро тобеланиш мавжуд.