Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

РАВИШДОШ ЎРАМЛАР БИЛАН МУРАККАБЛАШГАН СОДДА 
ГАПЛАР 
Равишдош ўрамлар ҳам худди сифатдош ўрамлар кабм муайян гапларнинг 
кўчими (трансформацияси)дан иборат, яъни гаплардан шаклланган. Аммо равишдош 
ўрамлардаги номинализация даражаси сифатдош ўрамлардаги номинализация
даражасидан деярли фарқ қилади. Бошқача қилиб айтганда, мазкур кўчимнинг 
мақсади бўлган номинализация шу кўчим натижасида шаклланган равишдош 
ўрамларда сезиларли даражада кучсиз бўлади. Маълумки, номинализация даражаси 
предикатив мазмун даражасига тескари нисбатда бўлиб, равишдош ўрамлард воқе 
бўладиган депредикация сифатдош ўрамларда воқе бўладиган депредикацияга
караганда бирмунча кучсиз. Яна ҳам аникроқ қилиб айттанда, равишдош ўрамлардаги 
предикатив мазмун сифатдош ўрамлардагига нисбатан ҳам сезиларли даражада ортиқ,
равишдош ўрамларда, иккинчи даражали предикация яна ҳам аник сезилиб туради. 
Равишдош ўрамлар гапдаги асосий ҳаракатга белги сифатидаги қўшимча ҳаракат,
ҳолат ва шу кабиларни ифодалайди. Иккинчи даражали прсдикацияли бундай 
равишдош ўрамлар иштироки билан содда гапнинг мазмуний таркиби мураккаблашади.
Равишдош ўрамлар ўзининг алоҳида субъект бўлагага эга бўлиши ѐки эга 
бўлмасдигига кўра 2 га ажратилади: 1) ўзининг алоҳида субъект бўлагига эга бўлган 
равишдош ўрамлар; 2) ўзининг алоҳида субъект бўлагига эга бўлмаган равишдош 
ўрамлар. 
Ўзининг алоҳида субъект бўлагига (эгасига) эга бўлган равишдош ўрамлар эргаш 
гаплар сифатида баҳоланади. 
Ўзининг алоҳида субъект бўлагига эга бўлмаган равишдош ўрамлардаги иккинчи 
даражали предикация айни ўрамларни гапга айлантирмайди. Бундай равишдош ўрамлар 
бутунисига муайян мазмунни ифода этиб, гапда, асосан, ҳол синтактик ўрнини 
эгаллайди. Шунга кўра бундай ўрамлар қатнашган гап таркиби синтактик жиҳатдан 
соддалигича қолгани ҳолда мазмуний жиҳатдан мураккаблашади ва демак, айни гап 
таркибида синтактнк ва мазмуний жиҳатдан номувофиқлик юзага келади. Ана шу тарзда 
бир содда гапда икки ѐки ундан ортиқ мазмун муиосабати жойлашиши мумкин. 
Табиийки, бир содда гап доирасида икки ѐки ундаи ортиқ семантик 
иропозициянинг жойлаша олиши учун муайян зарурий мазмуний шароит имконият 
яратади. Мазкур равишдош ўрамларда ифодаланган иккинчи даражали предикациянинг 
ўзи ҳам икки ѐки ундан ортиқ мазмун муносабатларининг боғланишида мутлақо зарурий 
омилдир. Аммо айни иккинчи даражали предикация билан гапдаги асосий предикация 
ўзаро муносабатга киришуви учун уларнинг муайян узвлари ўртасида муайян 
алоқадорлик бўлишн лозим. Ана шу алоқадорлик эса мазмунллр боғланиши учун 
зарурий шароит вазифасини бажаради. Иккинчи даражали предикацияли равишдош 
ўрамлар иштирок этган гапларда мазмуний боғланишнинг ана шундай зарурий шароити 
асосий ва иккинчн даражали предикатлар субъектларининг референт жиҳатдан бир 
хиллигидан, яъни субъектларнинг умумийлигидан иборат. 
Равишдош шаклларининг бир неча хили мавжуд: 
1. -а//-й қўшимчаси билан ясалган равишдош шакллантирган иккинчи даражалп 
предикацияли ўрам. Иккинчи даражалп предикациялп бундай равишдош ўрамларнинг 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

79 
предикатив бўлаги бўлмиш равишдош, асосан, такрор ѐки жуфт ҳолда кўлланади. 
Иккинчи даражали предикацияли ана шундай равишдош ўрамлар иштирок этганг гаплар 
) синтактик жиҳатдан соддалигича қолгани ҳолда уларнинг мазмунмй таркиби икки ѐки 
ундан ортиқ пропозициянинг қўшилувврдан иборат бўлади. Ҳар икки пропозиция ҳам 
муайян бир субъектни характерлайди, яъни асосий предикатнинг ҳам, иккинчи даражалн 
предикатнинг ҳам субъекти умумий бўлади. Бундай ҳолларда мазкур қўшилув 
муносабатида иккинчи даражали предикат ифодалаган ҳаракатнинг давомлилиги ва 
тугалланмаганлигини, шуниигдек, унинг асосий пропозицияцаги ҳаракат бнлан бир 
пайтда содир бўлиши каби қўшимча маъно нозикликлари ҳам юзага келади. Масалан:. 
Ҳисобчи ҳам кафтига йўтала-йўтала... оетонага чиқди (Ў. Усмонов) гапидаги кафтига 
йўтала-йўтала тизими иккинчи даражали предикацияли равшпдош ўрамдир. Бу ўрамдаги 
йўтала-йўтала предпкатив бўлагншшг алоҳида ифодаланган субъект йўк. Асосий 
предикат (чиқди)нинг эга шаклида ифодаланган субъекти ҳисобчи сўзидир, улар 
синтактик жнҳатдан мослашган. Аммо иккинчи даражалн предикат айни асосий 
предикат фоиида, унга боғлиқ ҳолда қаралса, айни субъектнинг иккинчи даражали 
предикат учун ҳам субект эканлигини кўриш мумкин. Демак, ҳар икки предикат ҳам 
айни бир субъектнн характерлаб келган, яъни иккала предикат (йўтала~йўтала/ 
чиқдинииг субъектлари умумий. Апа пту умумийлик асосида икки пропозиция осонлик 
билан алоқага киришган ва мазкур гап сиптактнк жиҳатдан соддалигича колганн ҳолда 
унинг мазмунвй курилиши мураккаблашган. Айии пайтда иккинчи даражали предикат 
такрор ҳолда кўлланган равишдош орқали ифодалангани учун ҳам айни ҳаракатнинг 
давомлилиги ва бу давомли ҳаракатнинг асосий предикатдаги ҳаракат билан бир пайтда 
содир бўлганлигидан иборат қўшимча маъно нозиклиги ҳам мазкур содда гапда ўз 
аксини топгая. Мазкур равишдош ўрам асосий предикатдаги ҳаракатнинг бажарилиш 
тарзини. усулини ҳам ифода этган яяни у мазкур гапда бутунисича равиш ҳоли 
синтактик ўринни эгаллаб келган кафтига йўтала-йўтала чиқди. 
2. -(и)б кўшимчаеи билан ясалган равишдош шаклантирган иккинчн даражали 
предикацияли ўрам. Иккинчи даражали предикацияли бундай равишдош ўрами ўзбек 
тилида қўлланишига кўра жуда ҳам фаол бўлиб, улар иштироки билан содда ганинг 
мазмуний таркиб мураккаблашади. Бу ҳолда ҳам икки ѐки ундан ортиқ пропозициянинг 
бир содда гапдаги кўшилуви учун асосй ва иккинчи даражали предикатлар 
субъектларининг референтларига кўра умумийлиги зарурий шароит вазифасини ўтайди. 
Бу хилдаги мазмуний кўшилувда эса жуда ҳам хилма-хил кўшимча маъно нозикликларн 
ифодаланади. 
Иккинчи даражали предикацияли равишдош ўрамлар иштироки билан икки ѐки 
ундан ортиқ мазмун муносабатининг субъектланинг умумийлигига кўра кўлшлуви 
натижасида содда гап мазмунан мураккаблашар экан, иккинчи (даражали предикатдаги 
ҳаракатнинг асосий предикатдаги ҳаракатдан олдин бажарилганлик маъносидан иборат 
кўшимча маъно жуда ҳам аниқ ифодаланади. Масалан: Шерзод мажлисдан чиқиб, тўппа-
тўгри «Тошкент» ресторанига кирди (Ў. Ҳошимов) гапидаги мажлисдан чикиб иккинчи 
даражали предикацияли равишдош ўрамининг предикатив бўлаги — чиқиб ҳам, асосий 
предикат — кирди ҳам бнр субъектни характерлаб келган, улар бир субъектга тегишли, 
кўриниб турганидай, бу субъект Шерзод сўзи билан ифодаланган. Демак асосий ва 
иккиичи даражали предикатларнинг субъектлари умумий. Субъектларнинг бу 
умумийлиги мазкур содда гап доирасида икки проиозициянинг кўшилуви учун зарурий 
шароит сифатида имконият яратган, синтактик содда ганнипг мазмуний таркиби 
мураккаблашган. Айни пайтда иккинчи даражали пропозициядаги ҳаракат асосий 
пропозициядаги ҳаракатдан олдин содир бўлганлиги кўриниб турибди. 
Иккипчи даражали предикацияли равишдош ўрамлар катиашган содда гап 
таркибйдаги мазмунлар қўшилувида иккинчи даражали пропозициядаги ҳаракат билан 
асосий пропозициядагн ҳаракатнинг бир пайтда содир бўлганлик маъносидан иборат 
кўшимча маъно ҳам ифодаланиши мумкин. Масалан: Адолат кетмонни елкалаб, булоқ 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

80 
бошига борди (И. Раҳим). 
Айрим ҳолларда нккинчи даражали предикацияли равишдош ўрамнинг 
преднкатив бўлаги бўлган айни равишдош феълнинг аналитик формасидан ѐки ҳозирги 
замон формасидан шаклланганда бирмунча бошқачароқ қўшимча маъно ифодаланади. 
Иккинчи даражали предикатда ифодаланган ҳаракат давомли бўлади, асосий предикатда 
ифодалаиган ҳаракат эса мазкур давомли ҳаракат «ичида» бажарилади. Шуни ҳам айтиш 
мумкинки, 
бунда 
иккинчи даражали предикатнинг асосий предикатга тобелиги бирмунча кучсизланади ва 
айни пайтда унинг субъект (гапда эга шаклида ифодаланган)га тегишлилиги, у билан 
алоқадорлилиги яна ҳам бўртиб кўринади. Масалан: Салтанат қўлинн сочиққа арта туриб 
ошхона дѐразаси орқали ташқарига қаради (Ў.Усмонов). 
Бундай гаилардаги пропозицияларнинг қўшилуви айни пропозициялар 
ўртасидаги сабаб-оқибат алокасидан иборат қўшимча маънони ҳам акс эттириши
мумкип. Бунда айни пропозицияларнинг алоқаси бениҳоя зич бўлади, улар бир-
бирини ҳамиша тақозо этади. Зеро, сабабсиз, оқибат ва оқибатсиз сабаб мантиқан 
бўлиши мумкин эмас. Иккинчи даражали предикацияли айни равишдош ўрамлар сабаб 
мазмунли пропозицияни ифода этади ва бу пропозиция асосий пропозицияни келтириб 
чиқаради унинг воқе бўлиши учун сабаб бўлади. Шунинг учун ҳам иккинчи даражали
пропозициядаги ҳаракат (ҳолат ва ш. к.) асосий пропозициядаги ҳаракат (ҳолат ва ш. 
к. дан олдин амалга ошади. Масалан: Азиз шу йиғидан безиб, ѐзда ҳам балконда 
ѐтолмайди (Ў. Услюнов). 
Жуда кўп ҳолларда иккинчи даражали предикацияли равшидош ўрамларда 
ифодаланган пропозпция асосий проиозициядаги ҳаракатнинг бажарилиш тарзи, 
усулини ифодалайди. Бунда айни пропозициянинг асоснй пропозицияга тобелиги 
яққолроқ сезилади. Масалан: Шерзод дераза пардасини суриб, ташқарига қаради (Ў. 
Ҳ.). 
Айрим ҳолларда таркибида иккинчи даражали предикацияли равишдош ўрамлар 
мавжуд бўлган содда гап доирасида икки ѐки ундан ортиқ мазмун муносабатининг 
кўшилуви жуда ҳам зич бўлиши мумкин. Бу ҳолат асосий ва иккинчи даражали 
предикатлар субъектларинииг айни тизимлардаги мазмунлар қўшилувини зарурий 
шароити сифатидаги умумийлигидан ташқари яна бирор зарурий мазмун узви ҳам 
умумий бўлганда кузатилади. Қуйидаги гапга эътибор берайлик: Икром... жез пойнакли 
қиндан пичоқ чиқариб чолнинг оддига қўиди (Саид Аҳмад.) Бу гапдаги жез пойнакли 
қиндан пичоқ чиқариб ўрамининг предикатив бўлаги бўлган чиқариб равишдоши билан 
қўйди асосий предикатининг субъектлари умумий Икром. Унда субъектларнинг 
умумийлигидан ташқари асосий ва иккинчи даражали предикатларнинг зарурий мазмун 
узвлари бўлган воситасиз (ҳаракат бевосита ўтадиган) объектларининг ҳам 
умумийлигини кўриш мумкин. Улар бир хил бўлгани учун такрордан қочилиб, кейинги 
ўринда синтактик жиҳатдан ифодаланмаган. Қиѐсланг: пичоқ (ни) чиқариб; пичоқни 
қўйди. Ана шу ҳолат мазкур мазмунлар қўшилувининг бениҳоя зич бўлишини таъмин 
этган. 
3. -гач (-кач, -қач) қўшимчаси билан ясалган равишдош шакллантирган иккинчи 
даражали предикацияли ўрам. Иккинчи даражали предикацияли бундай равишдош 
ўрамлар иштирок этган гаплар ҳам синтактик жйҳатдан соддалигича қолгани ҳолда 
унинг мазмуний таркиби икки ѐки ундан ортиқ мазмун муносабатининг қўшилувидан 
иборат бўлади. Бу ҳолдаги мазмунлар қўшилуви учун зарурий шароит асосий ва иккинчи 
даражали предикатлар субъектларининг умумийлигидан иборат бўлади. Бу мазмуний 
қўшилув ҳам муайян кўшимча маъно билан характерланади. Бу маъно кўпинча пайт 
муносабати шаклида намоѐн бўлади: Ака-ука яхшилаб ювиниб бўлгач... дастурхонга 
келишди (Саид Аҳмад). 
Равишдошнинг бошқа шакллари (-гани, -гунча) билаи тузилган ўрамлар иштирок 
этган содда гапларда ҳам шакл ва мазмуп номувофиқлиги мавжуд бўлиб, уларда ҳам 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

81 
хилма-хил маъно нозикликлари акс этади.