Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

ДАРАК ГАПЛАР 
 
Маълум воқеа-ҳодиса, белги-хусусият ҳақида тасдиқ ѐки инкор йўли билан хабар 
берувчи гапларга дарак гаплар дейилади. Масалан: Умарбек гузарга, сўнг 
Толмозорга яқинлашса ҳамки, ўзига келолмади. 
(Е. Яквалхўжаев) 
Дарак гаплар шакл ва мазмун карама-қаршилиги ва оирлигидан ташкил топган 
бутунлик бўлганидан, унинг бу икки томонининг ўзаро муносабати ва ўзига хос 
хусусиятларини аниқлаш лозим бўлади. 
Дарак гапларнинг шаклий парадигмаси 
;
Дарак гапларнинг грамматик х ус усиятлари, унинг гапнинг бошқа турларидан 
фарқловчи белгилари кесимга қараб белгиланади. Кесими ижро майлидаги феъллардан 
ва феълдан бошқа сўз: туркумларидан ифодаланган гаплар дарак гап саналади. 
Кесим гапнинг марказий бирлиги бўлганлигидан, кесимнинг морфологик шакллар 
тизими шу гапнинг шаклий парадигмаси бўлади. Масалан: 
1. Кесим вазиятида феълнинг ижро майли шакл Сайфи Соқиевич дўмбоқ қўлини 
силтади. (Ў. Ҳошимов) 
2. Кесим вазиятида бош ва восита келишикларидаги от ва олмош шакли: Биз 
ишчимиз, меҳнатчимиз. (Ҳамза) Бахтим — меҳнатдан. Борлиғим сенга. Нигоҳим сенда 
фақат кесим вазиятидан иборат бўлган атов гапларнинг морфологик шакли: Куз. Кенг 
пахтазор. 
3. Кесим вазиятида сон, сифат, равиш шакли, бор йўқ, мавжуд сўзлари. Масалан, 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

28 
Ўннинг ярми — беш. Тонг яқин, тонг яқин, оппоқ тонг яқин. (Ғ. Ғулом) 
Бахмал қирлар, кенг бўшлиқлар, пахтазор ерлар кўм кўк. (Ҳ. Олимжон) Бунда бор 
ҳарорат, муҳаббат, шафқат. (Ғ. Ғулом) 
4. Кўрсатиш олмоши шакли: Сиз сўраган идора мна шу. 
Демак, дарак гаплар қуйидаги моделларни намсм қилади: 
К (Ф ижро), К / От (От восита келишиги), К (сон равиш, олмош) ва бошқалар
1
, 
Драк гапларнинг мазмуиий парадигмаси 
Дарак гаплар дарак — хабар бирлаштирувчи семаси билан мазмуний бир 
бутунликни ҳосил қилса ҳам, лекин бу бутунлик ўзаро фарқланувчи бир неча семала 
ни ўз ичига бирлаштиради. Бундай фарқланувчи семалар дарак мазмунининг 
вариантлари саналади. Дар. мазмуни қуйидаги семик вариантлар орқали намоѐн бўлади: 
1) хабар семаси: Лайлак келди, ѐз бўлди. (Қўшик). 
2) орзу-умид семаси: Келур охир сени ҳам йўқлагудек бир замон яхши. (Муқимий) 
Бу йил сафарга чимоқчи эдим; 
3) ишонч семаси: Ҳақиқат ҳеч қачон эгилмайди; 
4) маслаҳат семаси: Филолог бўлишингизни маслаҳат бераман; 
5) истак семаси: Сизни одам бўлишингизни хоҳлайман; 
6) ташвиқ семаси: Майдонга рўйирост чиқиб, ҳақиммзни даъво қиламиз. 
(Ойбек); 
7) мавжудлик семаси: Уйлар тўла нон. Девор орқасида боғ бор. Осмонда чарақлаган 
юлдуз; 
8) аташ семаси: Топгаадш — сенга; 
9) кўрсатиш, ишора (дейктик) семаси: Мактаб—шу ва бошқалар. 
Бундан ташқари, гапнинг таркибида модал маъно билдирувчи лексик воситалар 
иштирок этиб, турли модал маънолар ҳам ифодаланиши мумкин. Масалан: Мен 
фарзандимнинг бахтли бўлишини хоҳлайман. 
Бу семаларнинг ҳаммаси бир инвариант сема — дарак архисемаси остида бирлашади. 
Дарак архисемаси ва ушшг бевосита кузатишда берилган бир неча семалари ўртасида 
умумийлик ва хусусийлик муносабати мавжуддир. 
Юқоридаги семалардан биринчи, иккинчи, учинчи ва еттинчи семалар дарак 
архиоемасининг марказий семалари, қолганлари эса чегара семалар ҳисобланади. Чегара 
семалар дарак архисемасидан бошқа архисемаларнинг ҳам вариантлари бўлиб келади. У 
ҳолда бу архисемаларгшнг марказий семаси бўлиши мумкин. Жумладан, ташвиқ семаси 
буйруқ гап орқали ифодаланади-ган архисеманинг марказий семаси бўлиб келади. 
Дарак гапларда шакл ва мазмун муносабати. 
Дарак гапларнинг синтактик шакли билан синтактик маъноси ўртасида мутаносиблик 
мавжуд: синтактик дарак маъноси гапнинг синтактик дарак шакли орқали ифодаланади. 
Лекин уларнинг бевосита кузатиш босқичида вариант ҳолида қўлланилишида морфологик 
(субстанционал) шакл ва морфологик (еубстанционал) маъно ўртасида номутаносиблик 
кузатилиши ҳам мумкин. Масалан, кесимнинг ижро майли орқали ташвиқ маъносининг 
ифодалаииши. Шакл ва мазмуни ўзаро номутаносиб гапларнинг шакли кўпинча 
иккиламчи вазифада қўлланган бўлади. Иккиламчи вазифадаги синтактик шакл бирламчи 
вазифадаги синтактик шакл билан синтактик синонимияни ҳосил қилади. Масалан: 
Ҳақимизни даъво қиламиз — Ҳақимизни даъво қилайдик. Улар Уртасидаги фарқловчи 
белги ташвиқнинг ифодаланиши Даражасидир. Ижро майли шакли орқали ифодалангап 
ташвиқ буйруқ майли шакли орқали ифодаланган ташвиққа нисбатан кучсизроқ бўлади.
Дарак гапларда маълум воқеа-ҳодиса, белги-хусуси: ҳақидаги ахборот ѐ тасдиқланади, 
ѐки йнкюр қилинади Шунинг учун ҳам дарак гаплар доимо ѐ тасдиқ, ѐ инкор шаклда 
бўлади. Масалан: 
Халққа айтинг, мен асло ўлганим йўқ, Ёв қўлига таслим ҳам бўлганим иўқ. Мен элимнинг 
юрагида яшаймав, Эрк дегашпшг тилагида яшайман. (Ҳ. Олимжон) 
Дарак гаплар ўзига хос оҳанги билао ҳам ажрали туради. Дарак гаплар одатда тинч 
оҳангга эга бўлад! 
СЎРОҚ ГАПЛАР 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

29 
Сўзловчи ўзига номаълум бўлган воқеа-ҳодиса ҳақида маълумот олиш мақсадида 
ишлатиладиган гапла сўроқ гап ҳисобланади. Масалан, Кимга асрашяпти бу жойни? (Ў. 
Ҳошимов) 
Сўроқ гаплар гапнинг бошқа ткпларидан махсус грам матик воситалари билан ажраляб 
туради 
Сўроқ гапларнинг шаклий парадигмаси 
Сўроқ гаплар хилма-хил воситалар орқали ҳосил бўладп. Сўрок гапки 
шакллантирувчи воситалар гапниш сўроқ воситалари саналади. Улар қуйидагилардан 
иборат: 
1) Сўроқ юкламалари (-ми, -чи, -а/-я). Сўроқ юкла малари сўроқ гап кесимига 
қўшилиб, сўроқ гапнж шакл лантиради. Сўрок гапшгаг қайси қисмига мантиқий урғу 
тушишидан қатъи назар,
А л и е в У. Б. Синтаксис карачаева-балкарского язьша', 1972, с. 28 
сўроқ юкламаси кесим таркибида бўлади. Масалан: 
Онахон нишон олгани учун сен жуда хурсандмисан?
Онахон нишон одгани учун сен жуда хурсандмисан?
Онахон нишон олгаи учун сен жуда хурсандмисан? 
Айрим туркий тилларда, хусусан, қорачой—болқар тилида мантиқий урғу қайси 
бўлакда бўлса, сўроқ юкламаси ҳам шу бўлак таркибида бўлади. Масалан: 
Самолѐт бла Аҳмадми кетди?
Аҳмад самолѐт блами кетди?
Аҳмад Москвагами кетди?
1
ва бошқалар. 
2. Сўроқ олмошлари (ким?, нима?, қачон? қаер? нега? ва бошкалар): Нега 
итингизни огзини боғлаб қўйиб (А.Қ) 
3. Сўроқ оҳанги. Суроқ оҳанги суроқ ифодалашнппг универсал воситасидир. У сўроқ 
гапларнинг ҳамма турида иштирок этади. Лекин сўроқ ифодаловчи махсус шаклий 
воситалар ишлатилмаганда, оҳанг асосий сўроқ ифодаловчи восита ҳисобланади. 
Масалан: Сув келдн— Сув келди? 
Сўроқ ифодаловчи бу уч хил воситанинг ҳар бири тил сатҳида умумлашган тип 
сифатида сўроқ гап моделини, уларнинг бевосита кузатиш сатҳидаги намуналари 
(вариантлар) муносабати эса нутқ сатҳида парадиг-матик муносабатни ҳосил қилади. 
№) |сўроқ гап 
моделлари 
Сўроқ гап вариантлари 
1 
2. 
3. 
Р ми Сўроқ 
олмоши Р 
р? 
Сен баҳорни 
соғинмадингми? (А.О.) 
Баҳорни ким соғинмайди? 
Баҳорни соғиндииг? 
 
Сўроқ гапларнинг мазмуний парадигмаси 
Сўроқ гаплар умумлаштирувчи сўроқ маъноси билан бир бутунликни ҳосил ҳилса 
ҳам, лекин бу сўроқ маъноси реал ҳолда турли вариантлар — семалар орқали намоѐн 
бўлади. 
1. Соф сўроқ семаси: Қизинг кепти, нега айтмадннг? 
(0. Ё.) Нега дарагингиз бўлади? (Мирмуусин) 
2. Таажжуб семаси: Шу гаплар ростми? (0.) 
3. Гумон семаси: Мухбир эмасмисиз, мулла ака? 
(Мирмуқсин) Беш кунлигим борми, йўқми? (Мирмуусин) 
4. Буйруқ семаси: Тўйга бормайсизми? Нега йиғласан? (А. Қ.) 
Ғ
5. Дарак семаси: Агар Маккатилло Фарғонанинг ѐнида булса, одамлар бормасмиди?
(А. Қ.) 
6. Ташвиш семаси: Пожарникдар қилдан қийиқ ахтаришмасмикин? (Мирмуқсин) 
7. Ғазаб семаси: Мен бўри бўлдимми? (К. Я.) 
8. Киноя семаси:, Пичоқни шу Холмат урадими? ва бошқалар.
Сўроқ архисемаси ичидаги бу семалар муносабац сўроқ гапларнинг мазмуний 
парадигматик муносабати ҳосил қилади. Мазмуний парадигма ичида биринчи сема 
сўроқ гап учун марказий, қолган семалар эса чегара семалар саналади. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

30 
Сўроқ гапларда шакл ва мазмун муносабати 
Сўрок гаплар соф сўроқ семасини ифодалаганда унии игакли ва мазмуни ўртасида 
мутаносиблик бўлади. Бош ка ҳолатларда номутаносиблик кузатилади. 
Сўрок гаплар шакли ва мазмуни ўртасидаги муносабатга кўра икки гуруҳга 
бўлинади: 
1) шакл ва мазмуни мутаносиб бўлган сўроқ гаплар сўроқ гаплар); 
2) шакл ва мазмуки номутаносиб бўлган сўроқ гаплар. 
Шакл ва мазмуни номутаносиб бўлган сўроқ гапларнинг таркибида сўроқ 
воситалари иштирок этиб, фақат шакл томонпдангина сўроқ гап саналади. Лекия 
сўзловчининг нияти ўзига номаълум бўлган воқеа-ҳодиса ҳақида сўраш эмас, балки 
ўзига маълум вокеа-ҳодпса ҳакида ахборот берлга (У тенг кизлар ҳозир фронт учун