Chizma geometriyasi va muxandislaik grafikasi

Ajralmas birikmalar. 
Ikki yoki undan ortiq detaldan payvandlash yo'li bilan hosil qilingan ajralmas birikma 
payvand chokli birikma deyiladi. 
Ular biriktiriladigan detallarning bir-biriga nisbatan qo'yilishiga qarab turlicha nomlanadi (-
shakl): 
1.
 
Uchma-uch (a). 
2.
 
Burchakli (b); 
3.
 
“T” simon (v); 
4.
 
Ustma-ust (g). 
Uzunligi bo’yicha payvand choklar uzluksiz va uzuq-uzuq bo’lishi mumkin (114-shakl, a, 
b). 
Payvand birikma choklari   chizma standartlariga muvofiq chiziladi. Ko'rinadigan chok 
asosiy  tutash  chiziq  bilan,  ko'rinmaydigan  chok  shtrix  chiziq  bilan,  ko'rinadigan  yakka 
payvand  nuqtasi  «(»  belgi  bilan  shartli  tasvirlanadi.  Ko'rinmaydigan  yakka  choklar 
tasvirlanmaydi. Payvand choklarni chizmada belgilash uchun chiqarish chizig'i chiqariladi 
va unga bir tomonlama strelka qo'yiladi. Bu chiziqning bir uchi chokka tegib turadi, ikkinchi 
uchidan esa gorizontal chiziq chiqariladi. Ko'rinadigan chok belgisi gorizontal chiziq ustiga, 
ko'rinmaydigan  chok  belgisi  bo'lsa,  gorizontal  chiziq  ostiga  qo'yiladi.  14–shakl,  b,  g  da 
payvand  choklarini  belgilash  tasvirlangan.    –shaklda  payvand  choklarini  belgilash  uchun 
yordamchi belgilar tasvirlangan. 
 
 
 
114-shakl. a) Payvand 
birikma turlari. 
b) Payvand birikma choklari. 

---

 
 
114–shakl. v) Payvand choklarini belgilash.  g) Payvand choklarini belgilash uchun yordamchi 
belgilar. 
 
114-shakl. d) Bir xil materialdan ishlangan payvand buyumlarni tasvirlash. a) boshqa 
detallarsiz; b) boshqa detallar bilan birga yig’ilgan.  
 
 
114-shakl. e) Payvand chokli yig’ish 
birligi chizmasi. 
114-shakl. Parchin mixlar bilan biriktirish. a) 
ustma-ust; b) uchma-uch; 1,2 –birikadigan 
detallar; 3-parchin mixlar; 4, 5-tagliklar. 

---

Parchinlab  biriktirish  mashina  detallarini  ajralmaydigan  qilib  biriktirish  usullaridan 
biridir.  Ularni  chizmalarda  tasvirlashda  frontal  qirqim  va  gorizontal  ko'rinishda  mahalliy 
qirqimdan foydalaniladi. 
Kavsharlangan birikmalar asbobsozlik va radiotexnikada keng qo'llaniladi. Kavsharlash 
choklarining turlari, konstruktiv elementlari haqidagi asosiy ma'lu-motlar va chizmalarda 
ularni  shartli  tasvirlash  qoidalari  chizma  standartlarida    berilgan.  Choklar  asosiy  tutash 
chiziq -2S qalinlikda tasvirlanadi. Shartli belgisi «S» asosiy chiziq bilan ko'rsatiladi. 
Yelimlash  birikmalari  ham  xuddi  shunday  belgilanadi,  chiqarish  chizig'iga  «S»  o'rniga 
«K» belgisi qo'yiladi. 
Prujinalar va ularning turlari. 
Prujina mashina yoki mexanizmning nagruzka ta’siridagi 
elastic  deformatsiyasi  energiyasini  vaqtincha  to’plashga  xizmat  qiladigan  detal.  Nagruzka 
ta’siri to’xtagach, prujina to’plagan energiyasini yo’qotadi va o’zining boshlang’ich vaziyatiga 
qaytadi. Prujina zarb enargiyasini yutib, uning ta’sirini yumshatish, tebranishdan saqlashga, 
mexanizmlarni harakatga keltirish va boshqalarga ishlatiladi. 
Prujinalar 
o’zining 
konstruksiyasiga  ko’ra  silindrik, 
vintsimon,  konussimon  vintli, 
spiralsimon, 
tarelkasimon, 
plastinkali; 
prujina 
o’rami 
ko’ndalang  kesimda  yumaloq, 
kvadrat,  to’g’ri  to’rtburchak 
shakllardan 
iborat 
bo’ladi. 
Nagruzkalarni 
qabul 
qilish 
bo’yicha 
siqilish, 
cho’zilish, 
buralish  va  bukilish  prujinalari 
mavjud.  
Prujinalarni 
shartli 
tasvirlash(O’zDSt  2.401:98).  Vintsimon  prujinalarni  tasvirlashda  uning  har  ikkala 
tomonidan  tayanch  o’ramlari  bilan  bir qatorda  bir-ikkita  o’rami  chizilib, qolgan  o’ramlari 
tasvirlanmaydi  va  ular  o’rniga  o’ram  kesimi  markazlari  orqali  prujinaning butun  uzunligi 
bo’yicha o’q chiziq o’tkaziladi(115-shakl). 
 
Nazorat uchun savollar 
1.
 
Qanday birikmalarni bilasiz? 
2.
 
Ajraluvchan rezbali birikmalar haqida gapiring. 
3.
 
Ajraluvchan rezbasiz birikmalar chizmada qanday tasvirlanadi? 
4.
 
Ajralmas birikmalar chizmalarda qanday tasvirlanadi? 
5.
 
Prujinalarni shartli tasvirlash haqida gapiring.