Chizma geometriyasi va muxandislaik grafikasi

Ajraluvchan rezbali birikmalar. 
  
Texnikada ajraladigan rezbali birikmalar keng tarqalgan. Ularda biriktirish detallari 
sifatida bolt, gayka, shpilka va shaybalar ishlatiladi. Bularning ichida boltli birikmalar(111-
shakl)  ancha  ko'p  ishlatiladi.  Bolt  diametri  d  loyihalash  hisob-kitoblari  orqali  aniqlanadi. 
O'zaro  tutashuvchi  detallarning  teshigi  har  ikki  tomonga  ochiq  bo'ladi.  Mashinalarning 
yig'ma chizmalarini bajarishda boltli birikmalar soddalashtirilgan holda bajariladi. Ularning 
o'lchamlari rezba diametriga nisbatan aniqlanadi 
Gelikoidlar  texnikada  keng  ishlatiladi.  Rezbali  buyumlarda  to’g’ri  gelikoid  va  qiyshiq 
gelikoidlardan foydalaniladi. 

---

Rezbali  buyumni  uning  o’qi  orqali  o’tuvchi  tekislik  bilan  kesganda  rezba  o’ramining 
tekislikda hosil qilgan tekis shakli rezba profile deyiladi. 109-shaklda turli xil rezbalarning 
profillari ko’rsatilgan.  
Rezbalarning profillari 
 
 
 
 
 
a 
b 
v 
g 
d 
109-shakl 
Bir profilning vintsimon harakatidan hosil bo’lgan rezba bir kirimli rezba, ikki profilning 
harakatidan hosil bo’lgan rezba ikki kirimli rezba deb ataladi va hokazo. Ko’p kirimli rezbalar 
bir-biridan rezba qadami va rezba yo’li bilan farq qiladi.  
Qo’shni o’ramlar orasida yasovchi bo’ylab o’lchangan masofa rezba qadami deb ataladi.  
Bir o’ramning o’zidagi ikki nuqta orasida yasovchi bo’ylab o’lchangan masofa rezba yo’li 
deyiladi.  
Agar  rezba  sterjen  sirti(bolt,  shpilka,  vint,  …)ga  ishlangan  bo’lsa,  tashqi  rezba,  agar 
teshik(gayka,  mufta,  shpilka  uyasi,  …)ka  ishlangan  bo’lsa,  ichki  rezba  deb  ataladi.  110-
shaklda  O’zDSt  2.311:97  ga  ko’ra  tashqi  va  ichki  rezbalarni  chizmada  tasvirlashga  misol 
ko’rsatilgan.  
  Rezbalarni tasvirlash va belgilash 
 
 
110-shakl 
Rezbalarni belgilashga misollar: metrik rezba: M24X1.5; trapetsiyasimon rezba: Tr40X6; 
tayanch rezba: S80X10; silindrik truba rezba: G1. 
Birikmalar  haqida  umumiy  ma'lumot.
  Mashina,  stanok,  mexanizmlar  bir  necha 
detallarning o'zaro  
ajraluvchan va ajralmas birikmalarning klassifikatsiyasi 

---

birikmasidan iborat. Bu birikmalar turlicha bo'lishi mumkin(jadvalga qarang): 
1. Ajraladigan rezbali birikmalar (bolti, vintli, shpilkali, fitingli). 
2. Ajraladigan rezbasiz birikmalar(shponkali, shlisli, shtiftli,..). 
3. Ajralmaydigan birikmalar (payvand chokli, parchin mixli, kavsharlangan, 
yelimlangan).  
Ajraladigan  birikmalar  o'zaro  shikastlanmay  ajraladi  va  oson  yig'iladi.  Ajralmas 
birikmalar buzish yo'li bilan ajratilishi mumkin. 
Ajraluvchan rezbali birikmalar. 
Texnikada ajraladigan rezbali birikmalar keng tarqalgan. 
Ularda  biriktirish  detallari  sifatida  bolt,  gayka,  shpilka  va  shaybalar  ishlatiladi.  Bularning 
ichida boltli birikmalar(111-shakl) ancha ko'p ishlatiladi. Bolt diametri d loyihalash hisob-
kitoblari orqali aniqlanadi. O'zaro tutashuvchi detallarning teshigi har ikki tomonga ochiq 
bo'ladi. Mashinalarning yig'ma chizmalarini bajarishda boltli birikmalar soddalashtirilgan 
holda bajariladi. Ularning o'lchamlari rezba diametriga nisbatan aniqlanadi. 
O'zaro  birikuvchi  detallarning  biri  juda  qalin  bo'lib,  parmalab  ochiq  teshik  hosil 
qilishning  imkoni  bo'lmasa,  shpilkali  birikmalardan  foydalaniladi(112-shakl).  Uning 
tarkibidagi  shpilka  uyaga  to'liq  burab  kiritilgan  holda  tasvirlanadi.  Bu qismining  uzunligi 
Ajraluvchan birikmalar 
Ajralmas birikmalar 
Rezbali 
Rezbasiz 
Boltli 
Birikuvchi detallar: 
ikki yoki undan ortiq 
Standart detallar: 
bolt, gayka, shayba 
Shponkali 
Birikuvchi detallar: 
val, vtulka 
Standart detal: 
shponka 
Parchin choklar(O’zDSt 2.313:97) 
Birikuvchi detallar: 
ikki yoki undan ortiq 
Standart detal: 
parchin mix 
Shpilkali  
Birikuvchi detallar: 
ikki yoki undan ortiq 
Standart detallar: 
shpilka, gayka, shayba 
Shtiftli 
Birikuvchi detallar: 
val, vtulka 
Standart detal: 
shtift 
Yelimlangan birikmalar 
(O’zDSt 2.313:97) 
Birikuvchi detallar: 
ikki yoki undan ortiq 
Standart material: yelim 
Vinyli  
Birikuvchi detallar: 
ikki yoki undan ortiq 
Standart detallar: 
vint, gayka, shayba 
 
Kavsharlangan birikmalar 
(O’zDSt 2.313:97) 
Birikuvchi detallar: 
ikki yoki undan ortiq 
Standart material: pripoy (flyus) 
 
 
Payvand choklar(O’zDSt 2.312:97) 
Birikuvchi detallar: ikkita 

---

detal  materialiga  qarab  tanlab  olinadi.  Chizma  standartlariga  muvofiq  shpilkali  birikma 
soddalashtirilgan holda tasvirlanadi. 
Vintli birikmaning asosiy detallari vint va shaybadan iborat. Vint diametri va uzunligiga 
ko'ra  qolgan  o'lchamlar  standartlardan  aniqlanadi  va  shu  asosda  vintli  birikma  chiziladi 
(113-shakl, a). 
Suv,  neft,  gaz  o'tkazuvchi  qurilmalarda  truba  rezbali  birikmalar  ishlatiladi.  Ularda 
trubalar va biriktiruvchi mufta(fiting), kontrgaykalar bo'ladi. Birikmaning asosiy o'lchami 
D
O'
-trubaning  shartli  o'tish  diametridir.  Ularda  asosan  truba  silindrik  rezbalar  ishlatiladi. 
Fitinglarning konstruktiv o'lchamlari standartlarda berilgan. 
Frontal qirqimda bolt, shpilka kabi detallar qirqmasdan tasvirlanadi. 
Texnikaning pnevmatik, gidravlik va boshqa qurilmalarida, isitish, gaz va suv ta’minlash 
tarmoqlarida  trubalarni  fitinglar  yordamida  biriktirishdan  keng  foydalaniladi.  Trubalarni 
biriktirishda  fitinglardan  foydalaniladi.  Ular  shakliga  ko’ra  burchaklik,  “T”simon, 
 
 
111-shakl 
112-shakl 
 
113-shakl 

---

krestsimon, to’g’ri va o’tish muftalariga bo’linadi (113-shakl, b, v, g). Fitinglarga silindrsimon 
truba  rezba  ochilgan  bo’ladi.  Trubali  birikma  detallarining  chizmalari  –shaklda,  trubali 
birikma chizmasi –shaklda tasvirlangan. Standart trubalar va fitinglarning asosiy o’lchami 
trubaning  o’tish  diametridir  D
K
  dir.  Unga  ko’ra  birikmaning  boshqa  parametrlari  tegishli 
jadvallardan olinadi.