To 'g 'ri amallar
Qarama-qarshi amal
Qo'shish
Ayirish
3 + 5 = 8
1. 8 - 3 = 5
2. 8 - 5 = 3
Ko'paytirish
Teskari amal bo‘lish
5 x 4 = 20
1. 20 : 4 = 5
2. 20 : 5 = 4
2-§. Natural sonlar to'plamini kengaytirish
Bu mavzuni tushuntirish jarayonida o ‘ qituvchi o ‘ quvchilarga koor-
dinata nurining har bir nuqtasiga bittadan natural son mos kelmasligini,
ya’ni koordinata nuridagi nuqtalar to‘ plamini ortib qolishini ko‘ rgazmali
asosda tushuntirishi lozimdir. Bu mulohazaga k o‘ ra natural sonlar to ‘ p-
92
lamini yanada kengaytirish va natijada yangi sonlar to'planiin i hosil
qilish ehtiyoji zdrur ekanligini o ‘ qituvchi yana bir marta o'qu vchilarga
tushuntirishi lozim .
Bundan tashqari, o ‘ qituvchi natural sonlar to ‘plamida har doim
q o ‘ shish va ko‘paytirish amallarini bajarish mumkin, ammo ayirish
va bo‘ lish amallarini har doim ham bajarish mumkin emasligini misollar
yordamida k o‘ rsatish kerak.
Masalan, 5 + 3 =
8
,
2 - 7
= 14. Bu yerda hosil qilingan
8
yig‘ indi va
ko‘paytma 14 sonlar natural sonlar to ‘plamida mavjuddir, ammo 3—5
ayirmada chiqadigan —
2
soni natural sonlar to £p!amida mavjud emas,
bu natural sonlar to'plam ida har doim ham ayirish amalini bajarish
mumkin emas degan so‘ zdir. Umuman olganda natural sonlar to'plamida
X
+
M — P
ko‘ rinishdagi tenglama
P = M
b o‘ lgan holda yechimga ega
emas.
X + M —P
tenglama yechimi
X = P — M P < M
bo‘ lganda ham
o'rinli bo'lishi uchun
0
soni va barcha butun manfiy sonlar to ‘plami
degan tushuncha kerakdir, shuning uchun ham natural sonlar to'plamini
kengaytirish orqali boshqa yangi sonlar to ‘ plamini hosil qilish g'oyasi
kelib chiqadi.
3-§. Butun sonlar va ular bilan to‘ rt amalni
bajarish metodikasi
5-sinfda «K oordinata to ‘g ‘ ri chizig‘ i» nomli mavzu o ‘ ti!adi, ana
shu mavzuni o ‘tish uchun sanoq boshi degan tushuncha kiritilgan bo‘ Iib,
shu sanoq boshi nomli nuqtani
0
(n o l) soni bilan belgilangan.
0
so‘ zi lotincha
nallrse —
so‘ zidan olingan b o ‘ lib «hech qanday
qiymatga ega b o‘ lmagan» degan m a’ noni bildiradi. N o l soni natural
sonlar to‘ plamiga kirmaydigan qiymatsiz son hisoblanadi. Matematikada
b o‘ sh to ‘ plam tushunchasini ham
0
soni bilan ifodalanadi.
T o ‘ g ‘ ri chiziqdagi sanoq boshi deb ataluvchi 0 nuqtadan unga
1, 2, 3 sonlari, chapga esa —
1
, —2, —3, ... sonlarni yozish va
chapdagi sonlarni «minus bir», «minus ikki», «minus uch» ... deb
o ‘ qishga kelishilgan.
0
soni to ‘g lri chiziqda musbat va manfiy sonlarni
ajratib turadi.
0
sonidan o ‘ ng tomonidagi natural sonlarni butun musbat
sonlar, chap tomondagi sonlarni esa butun manfiy sonlar deb ataladi.
Yuqoridagi mulohazalarga ko‘ ra butun sonlar to ‘plamiga quyidagicha
ta’ rif berish mumkin.
Ta’ rif.
Barcha natural, butun manfiy va nol sonlari birgalikda butun
sonlar to‘ plami deyiladi (16-chizm a).
93
-4
-3
-2
- I
U
Do'stlaringiz bilan baham: |