O’zbek tili adabiyoti uslubiyoti kafedrasi

     Hamza darsliklarida axloqiy tarbiya mavzusi.
 
Hamza xalqni o’qitish, savodxon 
qilish  uchun  tinimsiz  intiladi  va  kurashadi.Maktablar  uchun  darslik  vaqo’llanmalar 
yozishni  o’ziga maqsad qilib lgan bolalarning  chin do’sti  Hamza bu yo’lda ancha 
ishlarni    amalga  oshiradi.Hamza  yozgan  darsliklar  uning    o’sha  davrdagi 
dunyoqarashi, badiiy  ijodi, bolalar  adabiyotini  tushunishi  haqida  ko’pgina  ma‘lumot 
beradi. Bu g’oya «Yengil adabiyot”da o’z aksini topgan.»To’g’ri so’zla” she‘rida har 
qanday holatda  ham to’g’ri so’z bo’l,  deb o’z o’quvchisini, yosh kitobxonni to’g’ri 
so’z  bo’lisha undaydi: 
To’g’ri so’zla ey o’g’il, 
         Til bilmag’il  yolg’onga hech. 
    Bir masal bor:tug’ri so’zlar 
Boshini kechmas qilich 
              Hamzaning 
  “Yengil  adabiyot”ga    kiritgan  she‘rlaridagi  bosh 
qahramonlarning  belgili xususiyatlaridan biri – to’g’ri  so’zlik. Shoir bolalarni to’g’ri 
va  rostgo’y  bo’lishga  ,  zararli  va  foydasiz    ishlardan  qochib  ijobiy  ishlar  bilan  
shug’ullanishga, kishilarning yaxshi sifatlaridan  ibrat olishga chaqiradi.”To’g’ri so’z 
bola”da bu fikr yanada jonli chiqqanini ko’ramiz. Hamza bu she‘rida barcha narsa pul 
va boylik bilan o’lchangan jamiyatda hamma narsadan ko’ra  haqiqatni ustun qo’ygan 
ijobiy  qahramon  –  bola  obrazini  yaratadi.  Bir  bola  o’qishdan  qaytayotganida  ikki 
kishi uning oldini to’sib, biri dedi: «Tanga berurman senga, so’zla bir ozgina yolg’on 
manga”. Shunda bola unga juda  donolik bilan javob beradi : 
So’zlang, aka, qomatingizga qarab, 
   
 
 
 
  Bu so’zingiz aslida yolg’on erur. 
Tangaga yolg’onni  kim olgan erur. 
Sizda ko’p erkan o’zi yolg’on aka, 
                                          Siz ani avval sotib aylang ado. 
Qolsa kamib, yetmay agar sizdan, 
O’rtog’ingizga kup  erur bizdanam 
                                           Ofarin  aytdilar uning so’ziga 
                                           Tangani xolis berubon   o’ziga. 

---

 
 
     Hissa : kimki to’g’ri so’zni har qachon, 
Teguzadur doimiy bo’yla hison. 
       Hamza  bu  she‘rida    bolalarni  yoshligidanoq  rostgo’ylik  ruhida  tarbiyalash 
lozimligini  uqtiradi,ularni  yolg’onchilik    va  aldamchilikdan  uzoqroq  yurishga 
chaqiradi. Shu kitobda «Qimorning boshi” degan bir she‘r bor. Bu asarda Hoshimjon 
degan  bolaning  ayanchli  qismatidan  to’g’ri  xulosa  chiqariga  chaqiradi.  Hoshimning 
“To’ptosh”,  “Juftmi-toq”  degan    o’yinlarni  o’ynashdan  asta-sekin  qimor  o’ynashga 
o’rganganini, bora-bora qimorga mukkasidan ketib, oxirida bor-yo’g’ini qimorga boy 
berganini, nihoyat uning go’lohlikka tushib, xorlikda o’lib ketganini ifoa etadi. 
    U  «Maktab”she‘rida  «O’qub  ilmu  adab  bo’lg’ay  garang  xushyor  maktabdin”deb 
«Insonni  inson  qatoriga  qo’shish”,  insonni  kamolotga  yetkazish  va  uni  olijanob, 
fazilatli  kishi  qilib  yetishtirishda  maktabning  roli  katta  ekanligini  ko’rsatadi.  Shoir 
maktab  tarbiyasining  ahamiyatini  yuksak  baholaydi,  uni  sirlarning  xazinasi,  odamni 
odam qiladigan joy deb ko’rsatadi. 
   “Ilm  ista”she‘rida  yoshlarga  murojaat  qilib  kishining  ko’zlagan  murod-
maqsadlariga  erishishida    ilm  olishning  ahamiyati  katta  ekanligini  aytadi,  yoshlarni 
ilm  olishga  ,  dunyo  sirlarini  o’rganishga  da‘vat  qiladi.  U  ilmli  kishi  bilan  ilmsiz 
kishini  bir-biriga  solishtirib  ilmli  kishini  porloq  oftobga,  ilmsiz  kishini  qorong’u 
kechaga uxshatadi: 
...Har murodu maqsadingga yetmoq istarsan murod, 
Ko’z ochib bedor bo’l:darkor ilm,darkor ilm! 
Ul haqiqat oyiniga sayqal istarsan Nihon, 
Ilm ista,ilm ista,istag’il zinhor ilm! 
 
             Hamza  1925  yilda  ”Ikkinchi  sinf  uchun  qiroat  kitobi”  darsligini  yozdi.  Bu 
kitob g’oyaviy mavzui jihatidan A.Navoiyning «Hayratul-abror”asariga yaqin turadi. 
Kitob  bolalar  ruhiga  mos  qilib,  nasriy  yo’l  bilan  yozilgan.  Undagi  birinchi  asar  – 
“Ilm”da  ma‘rifatlilik,  ilmli    bo’lish  shunday  sharhlanadi:  «Ey  bolalar,  xar  bir  inson 
bolasiga dunyoda eng avval zarur  va lozim bo’lgan narsa olamda ilmlik o’lmoqdir. 
Ilmsiz  kishini  butun  inson  demak  ayni  xatdir...”Kitobdagi  barcha  darslar  anna 
shunday tafsilot bilan boshlanadi, so’ng bir bayt she‘r keltiriladi: 

---

 
 
                                     Ilmsiz har kishi uchsa havoga 
                                     Ko’ngil berma aningdek xudnamoga. 
          Shoir  ”Milliy  ashulalar”,  “Oq  gul”,  “Qizil  gul”,”Yashil  gul”  va  boshqa 
to’plamlaridagi  qo’shiqlari  bilan  xalq  ommasini    madaniyatli  bo’lishga  undaydi, 
zulmdan shikoyat qiladi, ijtimoiy  faollikka chaqiradi. 
    Mashhur  tarbiyachi,  atoqli  shoir,  dramaturg  va  bastakor  Hamza  Hakimzoda 
Niyoziy  mehnatkash  xalqni  ,  shuningdek,  yosh  avlodni  o’qitish,ma‘rifatli  qilish, 
tarbiyalash ishiga o’zining  butun iqtidorini, umrini bag’ishladi.