Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

Dastlabki va keyingi tergov harakatlarini o‘tkazish 

 

Hujjatlar  talon-toroj jinoyatlarini tergashda  muhim dalillardan biri 

hisoblanadi.  Talon-toroj  jinoyatlarini  tergashda  tergovchi  hujjatlarni 

to‘plash,  ko‘zdan  kechirish  va  tekshirish  ishlarini  amalga  oshiradi. 

Tergovchi  mutaxassis-buxgalter  yordamida  muhrlangan  hujjatlarni 

to‘playdi,  zarur  hollarda  me’yoriy  hujjatlarni  tegishli  korxonalardan 

talab  qilib  oladi.  Tergovchi  to‘plagan  barcha  hujjatlarni  diqqat  bilan 

tahlil  qiladi,  ularni  tekshirib  chiqadi.  Hujjatlarni  tekshirish  usullari  uch 

turga bo‘linadi: 

1)  ayrim xisob-kitob hujjatlarini tekshirish usuli; 

2)  bir-biri  bilan  o‘zaro  bog‘liq  operatsiyalarni  ifoda  etuvchi  bir 

necha hujjatlarni tekshirish usuli; 

3)  bir  turdagi  xodimlarning  harakatini  ifoda  etuvchi  hujjatlarni 

tekshirish usuli. 

Ayrim  hisob-kitob  buxgalteriya  hujjatlari  o‘rnatilgan  tartib 

bo‘yicha  tekshiriladi,  ya’ni  hujjatlarda  barcha  zaruriy  rekvizitlarning 

borligi va ularda shubhali rekvizitlarning bor yoki yo‘qligi aniqlanadi. 

Hujjatlar forma bo‘yicha tekshirib ko‘rilgandan keyin arifmetik va 

normativ  tekshiruvdan  o‘tkaziladi.  Arifmetik  tekshiruvda  hujjatlardagi 

gorizantal va vertikal grafalarda chizilgan yozuvlar (raqamlar) solishtirib 

tekshiriladi.  Normativ  tekshiruvda  esa  hujjat  mazmunining  harakatdagi 

normativ  aktlarga  -  instruksiyalar,  nizomlar,  qoidalar,  xarajat,  chiqim 

normalariga mos kelishi tekshiriladi. 

---

 

398 

Bir-biri bilan bog‘liq o‘zaro operatsiyalarni ifoda etuvchi bir necha 

hujjatlarni  tekshirishda  muqobil  tekshiruv  va  o‘zaro  nazorat  usullardan 

foydalaniladi. 

Muqobil tekshiruv usulida bir turdagi hujjatlarning turli nusxalarini 

bir-biri  bilan  o‘zaro  solishtirib  tekshirishdir.  Bu  nusxalar  bir 

tashkilotning  turli  bo‘limlaridan  yoki  bir  necha  tashkilotlardan  olinishi 

mumkin. 

O‘zaro  nazorat  usulida  bir  turdagi  operatsiyaning  turli  hujjatlarda 

ifoda etilishi solishtirib tekshiriladi. O‘zaro nazorat usuli har bir xo‘jalik 

operatsiyasining 

turli 

buxgalteriya 

hujjatlarida 

ifoda 

etilishiga 

asoslangan.  Buxgalteriya  hujjatlari  boshqa  turli-tuman  boshqa  hujjatlar 

bilan solishtirib ko‘rilishi mumkin. Masalan, kortateka va omborlardagi 

jurnal  yozuvlari  bilan  transport  hujjatlari,  mehnat  daftarchalari,  moddiy 

javobgar shaxsning yozuvlari va boshqalar. 

Buxgalteriya  hujjatlarini  tekshirishning  xususiy  usullari  ham 

mavjud. Ularga quyidagilar kiradi: 

1)  tovar-moddiy  qimmatliklar  va  pul  mablag‘lari  harakatini 

bevosita  ifoda  etuvchi  kirim-chiqim  hujjatlaridagi  ma’lumotlarni  ushbu 

operatsiyani  boshqa  tarzda  ifoda  etuvchi  hujjatlar-ma’lumotlar  bilan 

solishtirib ko‘rish; 

2)  moddiy-tovar  boyliklarni  olish  va  berish  operatsiyasini  ifoda 

etuvchi  hujjatlardagi  ma’lumotlarni  birinchi  operatsiya  bilan  o‘zaro 

bog‘liq bo‘lgan boshqa operatsiyalarni ifoda etuvchi hujjat ma’lumotlari 

bilan solishtirib ko‘rish; 

3)  moddiy-tovar  boyliklarning  bir  joydan  boshqa  joyga 

ko‘chirilganligi  to‘g‘risidagi  ma’lumotlarni  ular  tashib  o‘tkazilgan 

taralar to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan solishtirib ko‘rish; 

4) buxgalteriya hisoboti to‘g‘risidagi ma’lumotlarini tezkor uchyot 

ma’lumotlari bilan solishtirib ko‘rish; 

5)  nazorat  kassa  tasmasidagi  ma’lumotlarni  kassa  cheklar 

ma’lumotlari bilan solishtirib ko‘rish; 

6) pul mablag‘lari va moddiy tovar boyliklarni berish to‘g‘risidagi 

pul  vositalari  va  moddiy  tovar  boyliklarni  yozish  va  berish  uchun  asos 

bo‘lgan hujjatlardagi ma’lumotlar bilan solishtirib ko‘rish. 

Bir  turdagi  qiymatlarning  harakatini  ifoda  etuvchi  hujjatlarni 

tekshirish  usuli  moddiy  qiymatlar  harakatining  odatdagi  tartibdan 

noto‘g‘ri chetga chiqib ketganligini aniqlash maqsadida qo‘llaniladi. Bu 

usul  yordamida  hujjatlardagi  dastlabki  yozuvlar  tiklanib,  talon-toroj 

---

 

399 

jinoyati sodir etilganlik fakti aniqlanadi. Ushbu usul quyidagi holatlarni 

aniqlashda qo‘llaniladi: 

1) 

buxgalteriya 

hisobi 

o‘z  holiga  tashlab  qo‘yilgan, 

chalkashtirilgan bo‘lsa; 

2)  buxgalteriya  hisobi  reestrlari  tasodifan  yoki  qasddan  yo‘q 

qilingan bo‘lsa; 

3)  dastlabki  hujjatlar  to‘liq  xajmda  mavjud  bo‘lsa-da,tahliliy 

hisobdagi ishlarni qisqartirishni taqozo etmagan bo‘lsa; 

4) tahliliy hisob etarli darajada detallashtirilmagan bo‘lsa,  mavjud 

suiiste’mollikni  aniqlash  uchun  tahliliyhisob  o‘rniga  miqdoriga  oid  va 

sortli hisobni tiklash zarur bo‘lsa. 

Hisob-kitob  tiklangandan  keyin  moddiy  qiymatlarning  odatdagi 

aylanishdan  chetga  chiqib  ketganligi  aniqlanadi.  Hisob  yozuvlarini 

tiklash  yoppasiga,  tanlab  o‘tkaziladigan,  to‘liq  va  natura  turlarga 

bo‘linadi. Yoppasiga tiklashda ma’lum bir davr oralig‘i ichida bajarilgan 

ma’lum  moddiy  qiymatlarning  barcha  nomlari  bo‘yicha  tiklanadi. 

Tanlab  o‘tkaziladigan  tiklashda  esa  ayrim  hisob  yozuvlari  yoki  ayrim 

qiymatlarning nomlari tiklanadi. 

Hisob  yozuvlarini  to‘liq  va  noto‘liq  hisobga  olishning  xususiy 

usullari  to‘g‘risida  yuqorida  bayon  etildi.  Hisob  yozuvlarini  noto‘la 

ravishda  tiklashham  mavjud  bo‘lib,  unga  qoldiqlarni  kontrol  solishtirib 

ko‘rish kiradi. 

Qoldiqlarni nazorat tarzida solishtirib tekshirish usulining mohiyati 

shundan  iboratki,  bu  usul  orqali  tekshirilayotgan  ma’lum  davr,  vaqt 

oralig‘ida  inventarizatsiyaviy  vedomostga  bir  xil  turdagi  tovarlardan 

qolgan  qoldiqlar  bilan  tovarlarning  harakatdagi  bo‘lgan  miqdori 

tekshirilib ko‘riladi. 

Dastlabki  tergovdagi  so‘roqqa  muvofiq  ravishda,  kriminalistika 

taktikasi  tavsiya  etgan  usullar  asosida  talon-toroj  jinoyati  bo‘yicha 

so‘roq qilishga puxta tayyorgarlik ko‘rish lozim. 

So‘roqqa  tayyorlash  jarayonida  tergovni  rejalashtirish  lozim. 

Oldindan  o‘ylab  tuzilgan  reja  asosida  so‘roqni  olib  borish  uni  to‘g‘ri 

tashkil  etishga  va  tergovchi  tomonidan  boshqa  holatlarni  aniqlashga 

imkon  beradi.  Tergovni  olib  borish  jarayonida  tegishli  ravishda 

guvohlarni guruhlarga ajratib olish zarur. Ular quyidagicha: 

1.  Talon-toroj  jinoyati  sodir  bo‘lgan  tashkilot  rahbarlari, 

buxgalterlariham  davlat  mulki  o‘zlashtirilganiga  ma’lum  darajada 

aybdordirlar, ba’zan esa mansabdor shaxs bilan aloqador bo‘lib chiqishi 

ham mumkin. 

---

 

400 

Shuning  uchun  ham  tergovchi  bunday  guvohlarni  so‘roq  qilishda 

nihoyatda  ehtiyot  bo‘lishi  kerak,  chunki  ular  tergovni  chalkashtirishi 

yoki yo‘nalishni boshqa tarafga o‘zgartirib yuborishlari mumkin. 

2.  Talon-toroj  qilingan  mulk  bilan  bevosita  aloqador  bo‘lgan 

ishchilar.  Bu  ombor  xodimlari,  mulkni  yuklash-tushirishda  ishtirok 

etgan  hamda  ortiqcha  mulk  hosil  qilinishini  bilgan  ishchilar  bo‘lishi 

mumkin.  Bunday  guvohlarning  ko‘rsatuvlari  o‘zlashtirish  faktlarini, 

o‘zlashtirilgan mulkning miqdori, jinoyat bir guruh shaxslar tomonidan 

sodir  qilingan  bo‘lsa,  ishtirokchilarning  kimligini,  ishtirokchilardan  har 

birining  jinoyatdagi  rolini  aniqlashga  ma’lum  darajada  yordam  beradi. 

Bunday guvohlarni so‘roq qilish ko‘pincha ijobiy natija beradi.  

3.  Talon-toroj  qilingan  mulkni  tashishda  yordam  bergan  shaxslar. 

Bular  avtomashina  shofyorlari,  yukni  olib  borishda  ishtirok  etgan 

shaxslar, ya’ni ishchilar bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha ma’lum joyga yuk 

olib  borgan,  lekin  marshrut  yo‘l  varaqasida  aks  ettirilmagan  bo‘lsa 

shofyorlar guvoh tariqasida qatnashadilar. 

4. Yuqori turuvchi tashkilot xodimlari, taftishchi va nazoratchilar. 

Guvohlarni  ko‘rsatuv  berish  mazmuniga  qarab  yana  uch  guruhga 

bo‘lish mumkin. 

Birinchi  guruhdagi  guvohlar  o‘z  xizmat  mansabidan  foydalanib 

talon-toroj  ishlari  yuzasidan  bo‘lgan  faktlarni  bo‘rttirib  ko‘rsatishga 

harakat  qiladilar.  Bular  korxona,  muassasalarning  buxgalterlari, 

taftishchilari  va  rahbarlari  bo‘lishi  mumkin.  Ularni  so‘roq  qilishda 

ko‘rsatuvlarini  aniqlashtirib,  hujjatlarga  asoslangan  holda  isbotlashlari 

va atroflicha tushuntirib berishlari talab qilinadi. 

Ikkinchi 

guruh 

guvohlar 

aniqlangan 

kamomad, 

ortiqcha 

mahsulotlarni yashirib qolishga urinadilar. Shuning uchun ham ularning 

ko‘rsatmalarini  diqqat  bilan  tinglash,  hodisani  to‘g‘ri  baholash  muhim 

ahamiyatga ega. 

Uchunchi  guruh  guvohlarga  jinoyatni  fosh  etish  zarur  faktlar 

ma’lum  bo‘lsa  ham  bu  haqida  hech  narsa  bilmasliklarinipesh  qiladilar. 

Aslida  ular  talon-toroj  qilgan  shaxslar  bilan  aloqada  bo‘ladilar.  Bular 

shofyorlar,  yuk  tashuvchilar,  qorovullar,  oddiy  sotuvchilar  va 

boshqalardan iborat muhim guvohlar hisoblanadi. 

Agar  ish  bo‘yicha  bir  necha  gumon  ostidagi  shaxslarni  so‘roq 

qilishga  to‘g‘ri  kelsa,  tergovchi  avvalo  so‘roqni  kimdan  boshlash 

masalasini to‘g‘ri hal qilish, ish uchun katta ahamiyat kasb etadi. 

So‘roqni  avvalo  jinoyatning  ikkinchi  darajali  ishtirokchilaridan 

boshlash  zarur,  bunday  ishtirokchilar  ko‘pincha  jinoyatga  tasodifan 

---

 

401 

qo‘shilib qolgan shaxslar bo‘ladi va ob’ektiv ko‘rsatuv berishga harakat 

qiladilar.