Nazorat va mustaqil ishlash uchun savollar va topshiriqlar
1. O‘zbekistonda davlat statistikasi qanday tashkil etilgan?
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
2. Davlat statistika qo‘mitasining burch va vazifalari nimalardan iborat va u qanday
tuzilgan?
3. Ma’muriy idora statistikasi nima, u qanday ishlar bilan shug‘ullanadi?
4. Kuzatish maqsadi va vazifalari deganda nimalar tushuniladi?
5. Kuzatish obyekti nima va u qanday tartibda chegaralanadi?
6. Kuzatish birligi nima? Hisob birligi-chi?
7. Kuzatish subyekti nima?
8. Senz, milliy standartlar va xalqaro standartlar nima, qanday maqsadlarni ular
ko‘zlaydi?
9. Kuzatish formulyari nima va uning qanday turlari bor?
10. Yo‘riqnoma nima va u nima uchun tuziladi?
11. Kuzatish vaqti va joyi deganda nima tushuniladi va qanday tartibda ular
aniqlanadi;
12. Kuzatish muddati va keskin fursat nima va ular qanday maqsadlarni ko‘zlaydi?
13. Statistik kuzatish hisobdan va oddiy predmetli kuzatishlardan qanday farq qiladi?
14. Voqealarni qayd qilish vaqtiga qarab statistik kuzatishlar qanday turlarga
bo‘linadi, ularni mazmuni nimalardan iborat?
15. Hodisalarni hisobga olish usuli jihatidan statistik kuzatish qanday turlarga
bo‘linadi?
16. Yoppasiga kuzatish nima va qanday turlarga bo‘linadi?
17. Qisman kuzatish nima? Monografik tasvirlash-chi, asosiy massivni kuzatish-chi,
savolnoma orqali kuzatish-chi; tanlama kuzatish-chi?
18. O‘zbekiston respublikasida oliy ta’limni qayta qurish masalalarini o‘rganish
maqsadida statistik kuzatishni o‘tkazish ko‘zlangan. Kuzatish obyekti nima va uni
qanday tartibda chegaralaysiz; kuzatish va hisob birligi nima va uni qanday
aniqlaysiz. Kuzatish dasturida qanday savollarni ko‘zlash ma’qul. Qanday
statistik formulyardan siz foydalangan bo‘lar edingiz. Yo‘riqnoma tuzish
kerakmi, nimalarni unda aks ettirish kerak?
19. Toshkent davlat iqtisodiyot universitetining 2006 yildagi asosiy faoliyat turlarini
o‘rganish uchun statistik kuzatish tashkil etish kerak. Kuzatish obyekti qilib
nimalar olinadi, kuzatish birligi-chi? Kuzatish dasturini tuzish uchun eng muhim
belgilar qilib nimalarni olish kerak. Universitet qoshidagi gimnaziya, kollej va
litseylarni ham kuzatish obyekti tarkibiga kiritish kerakmi?
20. Universitetda yaxshi o‘zlashtirish darajasiga erishgan ixtisoslikni aniqlash uchun
statistik kuzatish o‘tkazish kerak. Kuzatish obyekti va birligi qilib nimani olasiz?
Hisob birligi qilib-chi? Kuzatishni qanday turda va usulda o‘tkazish ma’qul.
Uning dasturi va statistik formulyarini tuzing. Yo‘riqnoma tuzasizmi? Nimalarni
unda aks ettirasiz.
21. Siz a’zo bo‘lgan akadem guruhdagi talabalar bir haftalik vaqt fondidan qanday
foydalanayotgani haqida statistik kuzatish o‘tkazish kerak. Kuzatishni qanday
turda va usulda olib borish ma’qul. Kuzatish vaqti qilib qaysi haftani belgilash
lozim. Kuzatish dasturini tuzing va kursdoshlaringiz bilan muhokama qiling.
To‘planadigan ma’lumotlarni haqqoniyligini ta’minlash uchun tadbir - choralar
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
belgilang. O‘z akadem guruhingizda bunday kuzatishni o‘tkazib, ilmiy ish
yozing. Olingan natijalarni barcha o‘quv yurti talabalariga tatbiq qilib bo‘ladimi,
fakultetga-chi, ixtisoslikka-chi;
22. Aholi ro‘yxati nima, so‘nggi O‘zbekiston aholi ro‘yxati qachon o‘tkazilgan, bu
ro‘yxat qanday tartibda amalga oshirilgan, uning dasturida qanday savollar
ko‘zlangan;
23. Mikrofirmalar va kichik korxonalar hisoboti qanday maqsadlarni ko‘zlaydi,
kuzatish obyekti va birligi qanday tartibda belgilangan, bu hisobotni barcha
sanoat korxonalari tuzishi kerakmi, hisobot dasturida qanday asosiy
ko‘rsatkichlar guruhi ko‘zlangan;
24. Statistik hisobot nima, qanday turlari mavjud;
25. Ro‘yxat nima, qay tartibda uning dasturiy-uslubiy va tashkiliy masalalari
yechiladi;
26. Maxsus statistik tekshirish haqida nimalarni bilasiz;
27. Biznes-tekshirishlar nima? Sobiq sovet hokimiyati davrida bunday tekshirishlar
o‘tkazilganmi? Nima uchun o‘tkazilgan yoki o‘tkazilmagan?
28. Statistik kuzatishning qanday bosqichlari bor, ma’lumotlarning haqqoniyligini
ta’minlash uchun ularda qanday tadbir-choralar ko‘zlanadi;
29. Kuzatish ma’lumotlarida qanday xatolar bo‘lishi mumkin, ular qay tartibda
aniqlanadi. Xatolarni bartaraf qilish uchun qanday tadbir - choralarni amalga
oshirish kerak;
Asosiy adabiyotlar
1.
Ызбекистон Республикаси “Давлат статисатикаси ҳа=ида”ги
+онуни, ноябр 2002 йил.
2.
“Ызбекистон Республикаси Давлат статистика =ымитаси фаолия-
тини ташкил этиш ща=ида”ги Ызбекистон Республикаси Вазирлар
Мащкамасининг 8 январ 2003 йил 8 – сонли =арори.
3.
Ызбекистон Республикаси Давлат статистика =ымитаси ха=ида
Низом. 8 январ 2003 йил 8 – сонли Вазирлар Мащкамасининг
=арори билан тасди=ланган.
4.
“Давлат статистика щисоботини та=дим этиш тартибини бузганлик
учун жавобгарлик ща=ида” Ызбекистон Республикаси вазирлир
Мащкамасининг =арори.
5. Елисеева И.И. Общая тиория статистики. – М.: Финансы и статистика, 2005,
30-78 стр.
6. Соатов Н.М. Статистика. Дарслик. – Т.: Тиббиёт нашриёти, 2003, 36-93 б.
7.
Деев Г., Крутова Т. Метод основного массива в статистических
наблюдениях. Вестник статистики, 1992, №5, 39-43 б.
8.
Петер фон дер Липпе. Экономическая статистика. Издатель. Фе-
деральное статистическое управление Германии, Йена, 1995, 15-
52 б.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
9.
О.Моргенштерн. О точности экономико- статистических на-
блюдений. М.: статистика, 1968.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
3-bob. STATISTIK KO‘RSATKICHLAR
3.1.Statistik ko‘rsatkichlarning mazmuni va ahamiyati
Oldin aytganimizdek, statistika ommaviy hodisa va jarayonlarni miqdoran son
shaklida ifodalaydi. Ammo statistikada ishlatiladigan «sonlar» matematikadagi
abstrakt sonlar emas. Agarda matematikadagi sonlar umuman katta kichiklikni,
shakllarni belgilar orqali ifodalanishi bo‘lsa va ular butun va kasr, mavhum va
haqiqiy, ratsional va irratsional va h.k. sonlardan tashkil topsa, statistikada ular
ko‘rsatkichlar, aniqrog‘i statistik ko‘rsatkichlardir.
Xo‘sh, statistik ko‘rsatkichlar nima? U qanday mazmunga va tuzilishga ega?
Statistik ko‘rsatkichlarning qanday turlari mavjud? Ular ommaviy hodisa va
jarayonlarni bilishda va tahlil qilishda, turmushimizda, iqtisodiyotni boshqarishda
qanday ahamiyatga ega? Statistik ko‘rsatkichlar tizimi deganda nima tushuniladi va u
qanday tartibda tuziladi? Ushbu bob mana shu masalalarga bag‘ishlangan va
qo‘yilgan savollarga javob beradi.
Ko‘rsatkich so‘zi quyidagi lug‘aviy ma’nolarga ega: 1) ko‘rsatish uchun
xizmat qiluvchi yozuv, ishora; 2) biror narsaning rivoji, darajasi, ishning borishi,
bajarilishi va shu kabilarni bildiruvchi belgi yoki narsa.
Falsafiy jihatdan statistik ko‘rsatkich o‘rganilayotgan hodisa va jarayonning
(yoki xossalarning) me’yoridir. Hodisaning sifati bilan miqdorining o‘zaro
bog‘liqligi, ajralmas birligi uning me’yori deb ataladi. «Me’yor - deb izohlaydi buyuk
faylasuf olim Gegel - sifat aniqligiga ega bo‘lgan miqdor..., u ma’lum miqdorki, u
bilan biror muayyan narsa bog‘langan». Statistik ko‘rsatkichlar me’yor ekanligiga
ishora qilib, Gegel yozgan edi: «Statistikada qo‘llanadigan sonlar faqat o‘zlarining
sifat natijalari bilangina qiziqarlidir. Quruq raqamlar bilan ishlash ... oddiy
qiziquvchanlik predmeti hisoblanadi, u na nazariy va na amaliy jihatdan diqqatga
sazovor emas».
5
Statistik ko‘rsatkichlar deb ma’lum makon va
zamon sharoitida ommaviy hodisa va jarayonlarning
holatini,
rivojlanishini,
tuzilishini,
o‘zaro
bog‘lanishlarini ifodalovchi me’yorlar yuritiladi.
Statistik
ko‘rsatkich
o‘rganilayotgan
birliklar
(obyektlar) to‘plami yoki guruhining xossalarini
umumlashtirib tavsiflaydi. Shu jihatdan u yakkama-
yakka belgilardan farq qiladi. Masalan, har bir kishining yashash umri - bu belgi.
Mamlakat yoki mintaqa aholisining o‘rtacha yashash umri statistik ko‘rsatkichdir.
Iqtisodiy ko‘rsatkich - bu iqtisodiy hayotda ro‘y berayotgan u yoki bu hodisa
yoki jarayonning sifat-miqdoriy aniqligidir. Sifat deganda hodisaning ichki qiyofasi
(aniqligi) yoki uning rivojlanish qonuni bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan mohiyati
tushuniladi. Sifat hodisaning turli-tuman jihatlari, xossalari, muhim belgilarining
birikmasida ayon bo‘ladi.
5
Гегель. Асарлар. Т. I, М.Л. 1992, 184-б
Statistik ko‘rsatkich -
bu ommaviy hodisa va
jarayonning me’yori, ya’ni
uning sifat va miqdor
birligini ifodalash shakli
(tavsifnomasi)
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Miqdor - hodisaning tashqi qiyofasi (aniqligi) bo‘lib, uning u yoki bu
xossasining o‘lchami, soni, ro‘yobga chiqish darajasi shaklida ko‘rinadi.
Statistik ko‘rsatkich qator muhim belgilar, tarkibiy unsurlarga ega (3.1-tarh).
3.1-tarh. Statistik ko‘rsatkich tarkibiy unsurlari.
Statistik ko‘rsatkichlar tizimi deganda ommaviy
jarayonlarni
va
ularning
belgilarini
o‘zaro
bog‘lanishda aks ettiruvchi bir-biri bilan bog‘langan
ko‘rsatkichlar
majmuasi
tushuniladi.
3.2-tarhda
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimi umumiy shaklda
tasvirlangan. Quyida (3.2-tarh) makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar keltirilgan.
Statistik ko‘rsatkichlar tizimi abadiy qotib qolgan, o‘zgarmas tushuncha emas.
Ommaviy hodisa va jarayonlar rivojlanishi va ilm-fan taraqqiyoti bilan bir qatorda
tizimni ham doimo takomillashtirish, eskirib qolgan ko‘rsatkichlar o‘rniga yangilarini
yaratish, boshqalarini esa yangi sharoit va imkoniyatlarni hisobga olib yaxshilash
kerak.
Statistik ko‘rsatkichlar
tizimi
-
bu
o‘zaro
bog‘langan ko‘rsatkichlar
majmuasidir
Statistik ko’rsatkich bеlgilari
(tarkibiy unsurlari)
Ta’riflanayotgan
obyеkt va uning
unchurlari
Fazoviy chеgaralar
(hudud, tarmoq va
h.k.
Vaqt
oralig’i
yoki payti
Son va
o’lchov
birligi
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
3.2-tarh. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tasniflari.
Is
hl
ab
ch
iq
ar
is
h
h
is
o
b
la
m
ala
ri
Bi
rl
am
ch
i
d
ar
o
m
ad
h
is
o
b
la
m
al
ari
T
aq
si
m
la
sh
hi
so
b
la
m
al
ari
Q
ay
ta
t
aq
si
m
la
sh
hi
so
b
la
m
ala
ri
F
o
y
d
al
ani
sh
h
is
o
b
la
m
ala
ri
N
at
u
ra
d
a
ta
q
si
m
la
sh
hi
so
b
la
m
ala
ri
N
at
u
ra
d
a
q
ay
ta
ta
q
si
m
la
sh
hi
so
bl
am
al
ari
K
ap
it
al
o
p
er
at
si
y
ala
r
hi
so
b
la
m
ala
ri
M
o
li
y
av
iy
h
iso
b
la
m
ala
ri
T
ab
ii
y
o
fa
tl
ar
h
is
o
b
la
m
ala
ri
In
fl
y
at
si
y
a
v
a
q
ay
ta
b
ah
o
la
sh
hi
so
bl
am
al
ari
I-
kv
ad
ra
n
t
k
o
’r
sa
tk
ic
h
la
ri
II
-kv
ad
ra
nt
k
o
’r
sa
tk
ic
hl
ari
III
-
kv
ad
ra
n
t
k
o
’r
sa
tk
ic
h
la
ri
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning turlari
Rivojlanish maqsadlarining normativlari
Iqtisodiy normativlar,
reja va istiqbol
ko‘rsatkichlari
Sotsial normativlar,
reja va istiqbol
ko‘rsatkichlari
Demografik istiqbolni
belgilash
Milliy xavfsizlik
normativlari
Huquq-tartibiy
normativ hujjatlar
Ekologik normativlar
Rivojlanish vositalari statistikasi
Milliy boylik statistikasi
Ilmiy texnika taraqqiyoti
statistikasi
Rivojlanish shart-sharoitlari statistikasi
Moddiy qayta
yaratilgan
resurslar
statistikasi
Qayta
yaratilmaydigan
tabiiy resurslar
statistikasi
Aholi va
ishlovchi
kuchlar
statistikasi
Investitsiya
lar
statistikasi
Taqsimlash va
ayirboshlash
statistikasi
Moliya, pul-
kredit resurslari
statistikasi
Tashkiliy
huquqiy va
mulkiy
tuzilmalar
statistikasi
Sotsial iqtisodiy
resurslardan
foydalanish
statistikasi
A
so
si
y
k
ap
it
al
sta
ti
sti
ka
si
A
yl
an
m
a
k
ap
it
al
st
at
is
ti
k
asi
Q
ay
ta
t
ik
la
nu
v
ch
i
re
su
rs
la
r
sta
ti
sti
k
asi
Q
ay
ta
t
ik
la
n
m
ay
d
ig
an
t
ab
ii
y
re
su
rs
la
r
st
at
is
ti
k
asi
A
h
o
li
s
ta
ti
st
ik
asi
B
an
d
li
k
v
a i
sh
si
zl
ik
s
ta
ti
st
ik
asi
A
so
si
y
k
ap
it
al
g
a
qo
‘y
il
m
ala
r
sta
ti
sti
k
asi
B
o
sh
q
a
rea
l
in
v
es
tit
si
y
ala
r
sta
ti
stik
asi
Or
al
iq
i
ste
’m
o
l
st
at
is
ti
k
asi
A
so
si
y
k
ap
it
al
is
te
’m
o
li
st
ati
st
ik
asi
M
eh
n
at
h
aq
i
st
ati
st
ik
asi
B
ah
o
la
r
st
ati
st
ik
asi
X
u
su
si
y
la
sh
ti
ri
sh
s
ta
ti
st
ik
asi
M
on
o
po
l
fa
o
li
y
at
k
o
’r.
M
ul
k
iy
tu
zi
lm
ala
r
sta
ti
sti
k
asi
D
av
la
t
bu
dj
et
i
st
at
is
ti
k
asi
K
ic
hi
k
v
a
o
‘r
ta
b
iz
n
es
s
tat
.
B
an
k
la
r
st
ati
st
ik
asi
T
o
v
ar
v
a
x
iz
m
at
la
r
b
o
z.
s
tat
.
M
o
li
y
a
b
o
zo
ri
s
ta
ti
st
ik
asi
Rivojlanish natijalari statistikasi
Iqtisodiy o‘sish va samaradorlik
ko’rsatkichkari
Turmush tarzi v sotsial samaradorlik
statistikasi
Y
al
p
i
ic
h
k
i
m
ah
su
lo
tn
i
is
h
la
b
c
h
iq
ar
is
h
sta
ti
sti
k
asi
T
as
hq
i
iq
ti
so
d
iy
fa
o
li
y
at
sta
ti
sti
k
asi
Y
al
p
i
ic
h
k
i
m
ah
su
lo
tn
i
ta
q
q
o
sl
as
h
sta
ti
sti
k
asi
Y
al
p
i
ic
h
k
i
m
ah
su
lo
td
at
fo
y
d
al
ani
sh
sta
ti
sti
k
asi
A
ho
li
g
a
x
iz
m
at
ko
‘r
sa
ti
sh
so
h
al
ar
i
sta
ti
sti
k
asi
T
u
rm
u
sh
fa
ro
vo
n
li
g
i
sta
ti
sti
k
asi
A
h
o
li
da
ro
m
ad
la
ri
v
a
x
ar
aj
at
la
ri
sta
ti
sti
k
asi
M
il
li
y
d
ar
o
m
ad
sta
ti
sti
k
asi
Ja
m
g
’a
rm
al
ar
sta
ti
sti
k
asi
Rivojlanish natijalari statistikasi
Markaziy tuzilma
hisoblamalari
Tarmoqlararo balanslar
Iqtisodiy aktivlar va passivlar balanslari
Joriy oqimlar
hisoblamalari
Kapital oqimlar
hisoblamalari
Boshlang’ich
balanslar
O’zgarish
balanslar
Yakuniy
balanslar
Autput-input
jadvallari
Tovar va xizmatlar
balansi
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
3.2. Statistik ko‘rsatkichlarning turlari va tasnifi
Ommaviy hodisa va jarayonlar, ularning xossa va munosabatlari turli-tumandir.
Shuning uchun son-sanoqsiz statistik ko‘rsatkichlar mavjud. O‘z-o‘zidan ravshanki,
ularni birma-bir qarab chiqib bo‘lmaydi. Shu sababli statistik ko‘rsatkichlarni
umumlashtirish, ma’lum tartibga solish, muhim tomonlariga qarab tasniflash
zaruriyati tug‘iladi.
Statistik ko‘rsatkichlarni tasniflash murakkab masaladir. Unga turli tomondan
yondashish mumkin. Bu yerda statistik ko‘rsatkichlarning eng muhim tasniflari ustida
so‘z boradi. Ularning aniq turlari va shakllari kitobning boshqa boblarida, ijtimoiy,
iqtisodiy, tarmoq va boshqa statistika fanlarida bayon etiladi.
Avvalombor tub xarakteri, ichki hissiyoti, umuman hodisalarni bilishda tutgan
o‘rni va roliga qarab statistik ko‘rsatkichlarni ikki katta turkumga ajratish mumkin.
Birinchi turkum ommaviy hodisa va jarayonlarning mohiyati va beligilarini
ta’riflovchi ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi, masalan, o‘rtacha jon boshiga yaratilgan
milliy daromad, yalpi ishlab chiqarilgan ichki mahsulot, 1 ga ekin maydonidan
o‘rtacha olingan hosil, 1 sigirdan o‘rtacha sog‘ib olingan sut, mamlakat va
viloyatlarda tug‘ilish va o‘lish ko‘rsatkichlari, milliy boylik hajmi, bozorlarda
iste’mol buyumlariga baholarning o‘rtacha darajasi va h.k. Mazkur turkum
ko‘rsatkichlari uchun xos xususiyat - ularni tuzishda statistika bilan bir qatorda
boshqa fanlar ham qatnashadi, aniqrog‘i ularning ilmiy tushuncha va ta’limotlariga
statistika tayanadi. Ular o‘z navbatida o‘rganilayotgan jarayondagi roli va
vazifalariga qarab guruhlarga, sinflarga va h.k. turlarga bo‘linadi. Masalan, ijtimoiy-
iqtisodiy statistika ko‘rsatkichlari-makroiqtisodiyot, mikroiqtisodiyot, milliy boylik,
sotsial statistika, aholi statistikasi va h.k. ko‘rsatkichlarga ajraladi.
Birinchi turkumdagi ko‘rsatkichlar bir-biri bilan bog‘lanishiga qarab yakkama-
yakka ko‘rsatkichlar va ko‘rsatkichlar tizimidan tashkil topadi. Ularni tuzish va
hisoblash tartibiga qarab tarkibiy unsurlarini (qismlar) jamg‘arish natijasida,
hodisalarni agregatlashtirish yo‘li bilan ularni modellashtirish asosida olinadigan
ko‘rsatkichlarga bo‘linadi.
Ikkinchi turkum ko‘rsatkichlari, ommaviy hodisa va jarayonlar statistika
o‘rganish obyekti sifatida qaralganda, ularda namoyon bo‘ladigan umumiy
xususiyatlarni ta’riflaydilar. Bu yerda ularning ichki tuzilishi va tashqi qiyofasidagi
o‘xshashlik va farqlar, ichki va tashqi munosabatlari hamda bog‘lanishlari,
rivojlanish intensivligi dinamizmiga xos xususiyatlar nazarda tutilmoqda. Shu sababli
ushbu turkum ko‘rsatkichlarini tuzish, o‘lchash va hisoblash usullari va yo‘llari ham
har xil (3.3-tarh).
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
3.3-tarh. Statistik ko’rsatkichlar turlari.
Hodisa va jarayonlarning mohiyati va belgilarini
ta’riflovchi ko’ыrsatkichlar
Statistika obyekt sifatida ommaviy hodisalarga
xos umumiy xususiyatlarni ta’riflovchi ko’rsatkichlar
Bog’lanishiga qarab
Birlamchi (jamlama)
k o’rsatkichlar
Ikkilamchi (hosilaviy)
k o’rsatkichlar
Yakka k o’rsatkichlar
K o’rsatkichlar tizimi
hodisa
larning
mutloq
soni
belgining
t o’plama
mutloq
qiymati
belgining
ayirma
mutloq
qiymati
o’rtacha
miqdorlar
nisbiy
miqdorlar
Tuzish usuliga qarab
tarkibiy
unsurlarni
jamg’arish
agregatlash
modellash
tirish
t o’g’ri
k o’rsat-
kichlar
teskari
k o’rsat-
kichlar
birinchi
ayirma-
lar
ikkinchi
va h.k.
ayirma-
lar
oddiy
nisbiy
miqdor-
lar
murakkab
nisbiy
miqdor-
lar
Statistik ko’rsatkichlar turlari
Olish usuliga qarab
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Ikkinchi turkum ko‘rsatkichlari qatoriga mutlaq va nisbiy hamda o‘rtacha
miqdorlar, indekslar, variatsiya va ekstsess ko‘rsatkichlari, o‘zaro bog‘lanishlarni
ifodalovchi ko‘rsatkichlar, taqsimot ko‘rsatkichlari, zamonda o‘zgarish va o‘sish
tezligi va tebranish ko‘rsatkichlari va h.k. kiradi.
Mazkur ko‘rsatkichlar olish usuliga qarab
birlamchi va ikkilamchi ko‘rsatkichlarga bo‘linadi.
Birlamchi ko‘rsatkichlar jamg‘arish natijasida hosil
bo‘ladi. Ular mutlaq miqdorlar bo‘lib, kuzatish
obyekti birliklarining umumiy soni va ularga tegishli belgilar qiymatlarining to‘plama
yig‘indisidan iboratdir. Belgi mohiyatini aks ettirishiga qarab birlamchi ko‘rsatkichlar
to‘g‘ri ko‘rsatkichlarga va teskari ko‘rsatkichlarga bo‘linadi.
Belgi
tabiatiga
mos
ravishda
o‘zgaradigan
ko‘rsatkichlar to‘g‘ri va unga nisbatan teskari
bog‘lanishda
bo‘lgan
ko‘rsatkichlar
teskari
ko‘rsatkichlar deb ataladi. Masalan, vaqt birligida
o‘rtacha bir xodim (ishlovchi) yaratgan mahsulot
mehnat
unumdorligining
to‘g‘ri
ko‘rsatkichi,
mahsulot birligiga sarflangan mehnat (ish vaqti) uning
teskari ko‘rsatkichidir.
Ikkilamchi
ko‘rsatkichlar
birlamchi
ko‘rsatkichlarga ishlov berish ya’ni ular bilan turli
matematik amallarni bajarish hosilasidir. Masalan:
yalpi paxta hosili (belgi qiymatlari yig‘indisi)ni ekin
maydonga (mazkur belgi sohiblari soni, hodisalar
to‘plami) bo‘lish natijasida, o‘rtacha hosildorlik
aniqlaymiz, ya’ni X=
∑
XM:
∑
M bu yerda X-har bir
gektar paxta maydonidan olingan hosil, M-paxta maydoni, ga.,
∑
XM-yalpi hosil,
∑
M-jami paxta maydoni.
Umumiy holda statistik ko‘rsatkichni quyidagicha ta’riflash mumkin. Statistik
ko‘rsatkich-bu kuzatish obyekti birliklariga tegishli belgilar funksiyalarining jamlama
qiymatlari funksiyasidir. Bu ta’rif obyektlar sonini ham (buning uchun
jamg‘ariladigan funksiyani har bir obyektda birga teng deb qarash kerak), biror belgi
qiymatlari yig‘indisini (agarda jamg‘ariladigan funksiyani ushbu belgi qiymatiga teng
deb olinsa) ham qamrab oladi.
Birlamchi statistik ko‘rsatkichlar mutlaq miqdorlardir. Belgining o‘zi qanday
o‘lchov birligida ifodalangan bo‘lsa, ular ham ayni shu birlikda ifodalanadi.
Ikkilamchi hosilaviy ko‘rsatkichlarga kelsak, ularni hisoblash amallari belgining
mutlaq qiymatlarini bir-biridan ayirish yoki uning jamg‘arma qiymatlarini ularning
soniga bo‘lishdan (boshqacha aytganda belgini ikkiyoqlama qarash funksiyalarini bir-
biriga bo‘lish) iborat bo‘lsa, ular ham mutlaq miqdorlarda ifodalanadi.
Ikkilamchi statistik ko‘rsatkichlarning boshqa turlari nisbiy miqdorlar deb
yuritiladi. Ular turli to‘plamlar yoki to‘plam qismlariga tegishli belgi qiymatlarini bir-
biri bilan solishtirish, har xil o‘zaro bog‘langan belgilardan birini ikkinchisiga bo‘lish
Birlamchi ko‘rsatkich -
bu kuzatish ma’lumotlarini
jamg‘arish natijasidir.
To‘g‘ri
ko‘rsatkich
belgi
tabiatiga
mos
ravishda,
unga
teskari
holda
o‘zgaruvchi
ko‘rsatkich
teskari
ko‘rsatkich deb ataladi
Birlamchi
ko‘rsatkichlar
asosida
hisoblanuvchi
ko‘rsatkichlar ikkilamchi,
ya’ni
hosilaviy
ko‘rsatkichdir
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
yoki yana qandaydir boshqa murakkab hisoblash amallarini bajarish yo‘li bilan
olinadi. Nisbiy miqdorlar oddiy bir miqdorni ikkinchisiga bo‘lish natijasida yoki
murakkab tuzilmaviy hisoblashlarni bajarish hosilasi bo‘lishi mumkin. Shunga qarab
ular oddiy nisbiy ko‘rsatkichlar va murakkab statistik ko‘rsatkichlarga ajraladi.
Bunday murakkab ko‘rsatkichlarga misol qilib indekslarni, korrelyatsion-
regression tahlil ko‘rsatkichlarni ko‘rsatish mumkin.
3.3. Mutlaq va nisbiy ko‘rsatkichlar
Do'stlaringiz bilan baham: |