1-Маъруза: Кириш

Саноат маҳсулоти сифат даражасини баҳолаш услублари. 
Маҳсулотнинг сифат даражасини баҳолаш деганда, мазкур маҳсулотнинг 
сифат кўрсаткичлари рўйхатини танлаш, уларнинг қийматини аниқлаш ва 
уларнинг намунавий қийматлари билан таққослаш тушунилади. 
Маҳсулотнинг сифат даражасини баҳолаш маҳсулот сифатини 
бошқариш системасида бошқарувчи қарорларини чиқаришда асос 
ҳисобланади. Сифат даражасини баҳолаш бўйича бажариладиган ишлар 
қуйидагиларни ўз ичига олади: 
1) 
сифат кўрсаткичлари руйхатини танлаб олиш ва уларнинг 
зарурлиги ҳамда етарлилигини асослаш; 
2) 
сифат кўрсаткичлари қийматининг услубларини танлаш ѐки 
ишлаб чиқиш; 
3) 
баҳоловчи маҳсулот сифат кўрсаткичларининг намунавий 
қийматларини танлаш; 
4) 
сифат кўрсаткичларининг ҳақиқий қийматларини аниқлаш ва 
уларни намунавийлари билан таққослаш; 

---

5) 
мумкин бўлган қарорлар вариантларини нисбатан таҳлил қилиш 
ва энг ўринлисини топиш; 
6) 
бошқарув қарорини қабул қилиш учун таклифларни асослаб 
бериш. 
Маҳсулотнинг сифат даражасини баҳолаш қуйидаги мақсадлар учун 
бажарилади: маҳсулотни аттестация қилиш; маҳсулотнинг энг маъқул 
вариантини танлаш; маҳсулотнинг сифат даражасини оширишни 
режалаштириш; маҳсулот сифатини назорат қилиш ва бошқалар. Саноат 
маҳсулотларининг сифат даражасини баҳолашда қуйидаги услублар 
қўлланилади: дифференциал, комплекс ѐки аралаш. 
Дифференциал услубда баҳоланувчи маҳсулот ва намунавий маҳсулот 
сифат даражасидаги айрим кўрсаткичлар бўйича солиштириш талаб 
қилинганда қўлланилади. 
Маҳсулот сифати солиштирма кўрсаткичларининг қиймати қуйидаги 
формулалар буйича топилади: 
h
i
i
i
P
P
q

ѐки
.
1
i
i
i
P
P
q
h

i = 1, 2, . . . , n 
Бу ерда: 
i
P
- баҳоланувчи маҳсулот сифати, i– кўрсаткичнинг қиймати; 
h
i
P
- намунавий маҳсулот сифатининг i – кўрсаткичнинг қиймати; 
n - маҳсулот сифат кўрсаткичларининг сони. 
Келтирилган формулалардан қайси бирида нисбий кўрсаткичнинг 
ошиши сифатнинг яхшиланишидан далолат берса, ўшаниси қўлланилади. 
Масалан, самарадорлиқ қувват, энергия билан қуролланганлик ва бошқалар 
i
q
бўйича, материал сиғими, тайѐрланишининг мураккаблиги ва бошқалар 
1
i
q
бўйича. 
Агар маҳсулот сифат кўрсаткичларининг чегаравий қийматлари 
маълум бўлса, у ҳолда маҳсулот сифатининг нисбий кўрсаткичи қуйидаги 
формула орқали аниқланади: 
yer
P
P
yer
P
P
q
i
i
i
i
i
h



Бу ерда: 
yer
P
i
- маҳсулот сифати, i - кўрсаткичининг чегаравий 
қиймати; 
Дифференциал усулни қўллаганда намунавий маҳсулотга нисбатан 
сифат даражасининг ошиқлиги, тенглиги ва пастлиги ҳақида хулоса чиқариш 
мумкин. 
Комплекс усули маҳсулот сифати даражасини битта умумлашган 
кўрсаткич билан тавсифлаш зарур бўлган ҳолларда қўлланилади. Масалан, 

---

маҳсулотнинг хизмат қилиш муддати бир йилдан ошиқ бўлганда интеграл 
кўрсаткич қуйидаги формула орқали ҳисобланади: 
э
c
t
t
J
3
)
(
3
)
(





эффент/сум 




э
c
t
t
J
3
)
(
3
1
)
(

сум/эффент 
Бу ерда: 


- натурал ўлчов бирлигида ифодаланган, маҳсулотни
эксплуатация қилиш ѐки истеъмол қилишдан олинган йиллик самаранинг 
йиғиндиси; 
c
3
-маҳсулотни яратииш учун сарфланган капитал харажатлар 
йиғиндиси (бир вақтдаги) 
э
3
-бир йилда сарф бўлган эксплуатацион (жорий) харажатлар 
йиғиндиси; 
)
(t

-буюмнинг 
хизмат муддати tга боғлиқ бўлган тузатиш 
коэффициенти. 
1
1
)
1
(
)
1
(
)
(






t
h
t
h
h
E
E
E
t

Бу ерда: 
15
.
0

h
E
- иқтисодий самаранинг норматив коэффициенти. 
Маҳсулот сифат даражасини баҳолашнинг аралаш усули бирлик ва 
комплекс кўрсаткичларнинг биргаликда қўллашга асосланган бўлиб, у айрим 
ҳолларда қўлланилади.