Navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

Uni kitobi menda. Uzumi mazasi Shirin. 
 O`rin-payt kelishigi affikssi –da  ham uzra, orqali  ko`makchisi bilan sinonimik 
munosabatda bo`ladi. Masalan: 
SHahar uzra (Shaharda) qanot yozgan havf-hatar sababli, qalandarlarning jazava bilan 
hu-huvlab zikr tuShiriShlari vahimali tuyular edi.   (O.Yoqubov) 
Radioda e’lon qildi – radio orqali e’lon qildi.  
Shuningdek, uzra ko`makchisi jo`naliSh kelishigi affiksi -ga, orqali ko`makchisi chiqiSh 
kelishigi affiksi –dan bilan ham sinonimik munosabat hosil qiliShi mumkin. Masalan: 
Daryo uzra kech qo`nmoqda 
Qirg’oqlari ho`p charog’on 
Sevikli yor Shunday chog’da  
Tursak biz bunda yonma-yon. 
Xorazmga Amudaryo orqali boriSh mumkin – Xorazmga Amudaryodan boriladi. 
CHiqiSh kelishigi affiksi -dan, -ni bilan sinonimik munosabat hosil qiliShi mumkin. 
Lekin bunda boshqa-boshqa maqsad ko`zda tutiladi. Masalan: 
Nondan oling – nonni oling,  choydan iching – choyni iching 
Birinchi holatda butunning qismi nazarda tutilsa, ikkinchisida esa butun nazarda tutiladi. 
-dan  uchun, bilan, tufayli kabi ko`makchilar bilan ham sinonimik munosabat hosil qiladi.  
Masalan:  
Zinapoyadan chiqing – zinapoya bilan chiqing. Bizning farovonligimiz mehnatdan – 
bizning farovonligimiz mehnat tufayli. Tinchlik bo`lgani uchun bahtiyormiz – tinchlik 
bo`lganidan bahtiyormiz. 
Ba‘zi hollarda kelishik affikslari pleonastik holatda qo`llanib, ta‘kidni kuchaytiriSh 
uchun hizmat qiladi. Masalan:  
-  Mana bunisinikimi? – u barmog’ini nuqib ko`rsatdi. 
Ma‘lumki, egalik affikslari mavjud bo`lgan so`z qaratqich kelishigi affiksili so`z bilan 
birikma hosil qiladi. Masalan: gulning bargi, mening kitobim 
Bunda aniqlovchi-aniqlanmiSh munosabati ifodalanadi. Lekin qaratqich kelishigi affiksi -
niki bilan ifodalanganda, bu munosabat buziladi: barg gulniki, kitob meniki. 

---

 
209 
Bunday hollarda egalik affiksi iShlatilmaydi va endi aniqlovchi-aniqlanmiSh emas, ega-
kesim munosabati ifodalanadi, lekin ma‘no qaraShlilikni bildiraveradi. 
Ba‘zan qaratqich-qaralmish munosabatida iShlatilayotgan birikmalarda egalik affiksi 
tuShib qoladi. Masalan:  
Bizning hotinlarga  hayo  fazilat, 
Vafo hunaridir, mehnat odati.  (G’.G’ulom) 
Bu o`rinda hotinlarimizga deb egalik affiksi bilan qo`llanganda, poetik uslubga hos 
bo`lgan ko`tarinkilik, umumiylik ifodalanmas edi.  
Bizning ulug’ Vatanda 
QiSh ham qiladi handa 
Quvonamiz oppoq qor 
Gupillatib yoqqanda.    
 (Z.Diyor) 
Bu to`rtlikda Vatan so`ziga egalik affiksi qo`Shilganda ham misradagi bo`g‘inlar soni 
ortib ketardi, ham qofiya buzilar edi. Shunday bo`lmasligi uchun  egalik affiksi qo`llanmagan. 
Ko`plik affiksi -lar ko`plik ma‘nosini ifoda qiliShdan taShqari, ta‘kid kabi ma‘nolarni 
bildiradi: 
     Agar jangda iSh bermasang, 
Olmasang botir deb nom. 
DuShmanni yengib qaytmasang, 
Bergan sutlarim harom.  
(H.Olimjon) 
Bu misolda  -lar ma‘noni kuchaytiriSh uchun hizmat qiladi. Bundan taShqari  -lar 
qo`shimchasi yana ko`pgina uslubiy ma‘noni ifodalaShi mumkin: 
1.Buvimlar keldilar (hurmat ma’nosi) 
2.Kelibdilar-da (piching ma’nosi) 
3.Senlar kimsanlar? (kamsitiSh ma’nosi) 
4.Nimalar qilding? (noaniqlik ma’nosi)