Pedagogika 015, 2-son Muassis: Nizomiy

PEDAGOGIKA
2015, 2-son
 
 
108 
oluvchining faolligi, o‘z bilimini namoyon qilishga intilishi) usuli bilan birlashib, 
ongli verbal-kognitiv ta’lim (bundan buyon OVKT) yo‘nalishi paydo bo‘ldi va 
shakllandi. Taniqli pedagog D. Ozbel bu yo‘nalishga asos solib, ta’lim 
jarayonida kashfiyot (ing. Discovery)
yetakchi usul ekanligini alohida ta’kidladi
1
. 
Kashfiyot ta’lim usulining mohiyati shundaki, ta’lim oluvchi har bir topshiriqni 
bajarish jarayonida yangi-yangi hodisalarni kashf etish yoki nimadir yaratish 
bilan shug‘ullanadi. Shuning uchun ta’lim jarayonida onglilik (ing. Meaningool 
learning) yetakchilik qiladi. Yuqorida sanab o‘tilgan onglilik, kognitivlik, 
verballik, kashfiyotchilik ijodiy tafakkur egasi–barkamol shaxsni tarbiyalashning 
asosiy pedagogik-psixologik omillari sanaladi. 
Ta’lim jarayoniga pedagogik-psixologik omillarni tatbiq etish usullari
ko‘p va rang-barangdir:
1. O‘quvchi har bir mashg‘ulotda darslik talabi asosida unga berilgan 
bilimlarni takrorlash bilan kifoyalanmasligi, balki o‘qituvchi yo‘llanmasi bilan 
yangi bilimlar hosil qilishi, kashf etishi lozim. Bu kognitivlikning bosh omilidir. 
2. O‘quvchi darsda passiv tinglovchi: ko‘chiruvchi, takrorlovchi, 
bajaruvchi emas, balki izlovchi, qiyoslovchi, kashfiyotchi bo‘lishi kerak. 
Shuning uchun o‘quvchining har bir so‘zi, fikri, xulosasi faqat uning o‘ziniki 
bo‘lmog‘i shart. Bunda izlanuvchi o‘qituvchi bilan tinglovchilar (jumladan, 
o‘qituvchi) orasidagi aloqa-munosabat (fikr almashish) juda ko‘p hollarda jonli 
og‘zaki muhokama, qolaversa, bahs tusini oladi.
3. O‘qituvchi va darsliklarning ta’lim oluvchiga beradigan yo‘llanmasi 
shunday tuzilmog‘i lozimki, o‘quvchilarga yaratilgan imkoniyatlar mohiyatan bir 
yo‘nalishda bo‘lsa-da, lekin ular shaklan va mazmunan rang-barang bo‘lmog‘i 
kerak. Shundagina har bir ta’lim oluvchi o‘zligini, qobiliyat va iqtidorini erkin 
ifodalash imkoniyatiga ega bo‘ladi va har bir mashg‘ulotda munozara, ijodiy 
izlanish ruhi yetakchilik qiladi.
4. O‘quvchi uy vazifasini bajarish va uni sinfda tahlil etishda o‘qituvchi 
yo‘llanmasi (darslik topshirig‘i) asosida ishlashi, fikrlashi lozim. Masalaning
to‘g‘ri yechimini topish va mantiqli to‘xtamga kelish uchun u o‘z fikrini 
asoslash va isbotlashga urinishi zarur. O‘quv mashg‘uloti va berilgan o‘quv 
materiali bunga keng yo‘l ochib berishi, bolaning yosh psixologiyasi va nutqiy-
intellektual qobiliyatiga mos kelishi lozim. Ta’limning onglilik omili mana 
shularda namoyon bo‘ladi. O‘quv predmetini bunday omillar asosida tizimli 
yo‘lga qo‘yish milliy didaktikada yangi usuldir.
1
Соссюр де Ф. Курс общей лингвистики. Труды по языкознанию. – Москва: Высшая 
школа, 1987. – С. 59.

---