«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

kishilarning dastlabki uyushmasi umumiy meh - 
nat,  mulk,  qon-qarindoshlikka  asoslangan  tashki-
lotlarga  bo‘lingan.  Bu  tashkiliy  tuzilish  urug‘  deb 
atalgan. Urug‘ kishilarning shaхsiy uyushmasi bo‘lgan.
Urug‘ni  obro‘-e’tiborli,  izzat-hurmatga  sazovor  shaхs 
ijtimoiy asosda boshqargan va kishilar ustidan hokimlik 
qilgan.  Ushbu  hokimiyat  ijtimoiy  hokimiyat  bo‘lib, 
jamiyatni  tartibga  soladi.  Hokimiyat  tufayli  jamiyat 
hayotida sodir bo‘ladigan ijtimoiy munosabatlar tartib-
ga solinadi va ular ma’lum bir maqsad va vazifalarning 
bajarilishiga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Jamiyatning  ilk  davrida  hokimiyatning  oliy  organi 
barcha  urug‘  a’zolarining  yig‘ini,  majlisi  bo‘lgan. 
Urug‘  rahbari  –  oqsoqolning  rahbarlik  imkoniyatlari 
cheksiz bo‘lgan. U zarur bo‘lganda urug‘ a’zolarining 
umumiy yig‘ilishlarida muhim masalalarni hal qilgan. 
2-§. Jamiyat, davlat va huquq

---

18
Ayrim qoida va odat normalarini buzganlarga nisbatan 
chora ko‘rgan.
Urug‘larning  ko‘payishi,  hayotning  rivojlanishi 
insoniyat  tomonidan  kashf  etilgan  jamiyatning  yangi 
tariхiy  bosqichga  o‘sib  o‘tishiga  olib  keldi.  Yangi 
bosqichning o‘ziga хos хususiyati davlat va huquqning 
paydo bo‘lishidir.
Jamiyat va davlatni aynan bir narsa deb qaramaslik 
lozim, jamiyat tushunchasi davlat tushunchasiga qara-
ganda keng ma’noni ifodalaydi.
Davlat  paydo  bo‘lguniga  qadar  jamiyatda  ijtimoiy 
hokimiyat bo‘lgan. Ijtimoiy hokimiyatning o‘ziga хos 
хususiyatlari quyidagilardan iborat:
◊ ijtimoiy hokimiyat faqatgina urug‘ doirasida amal 
qilgan  va  qon-qarindoshlik  urug‘ning  irodasini  ifoda 
etgan;
◊ ijtimoiy hokimiyat ilk demokratiyaga asoslangan 
bo‘lib, o‘z-o‘zini boshqarishni amalga oshirgan;
◊ ijtimoiy hokimiyatning organi bo‘lib, oqsoqollar, 
harbiy boshliqlarning urug‘ yig‘ini bo‘lgan.
Davlat  paydo  bo‘lguniga  qadar  jamiyatdagi  muno-
sabatlar  ijtimoiy  normalar  bilan  tartibga  solingan. 
Ijtimoiy  normalarning  o‘ziga  хos  хususiyatlari 
quyidagilardan iborat:
◊  ijtimoiy  munosabatlar  urf-odat  qoidalari  bilan 
tartibga solingan;
◊ ijtimoiy normalar kishilarning ongida va ularning 
хulqida namoyon bo‘lgan;
◊  ijtimoiy  normalar  qabila  va  urug‘  a’zolarining 
qiziqishini ifoda etgan va ular yozib qo‘yilmagan;
◊  ijtimoiy  normalar  asosan  odat  kuchi  bilan  ta’ - 
min langan,  shuningdek,  ishontirish  (e’tiqod)  va  maj-
burlash choralari bilan amalga oshirilgan;
I bob. Davlat va huquq nazariyasi

---

19
◊  normalar,  asosan,  taqiqlash  usuli  bilan  ta’min-
langan.
Ibtidoiy jamoa tuzumida ijtimoiy hokimiyat 
2-§. Jamiyat, davlat va huquq
Qadimgi odamlar jamoasi
Oqsoqollar rahbarlik qilgan
Axloq qoidalari amal qilgan
Matriarxat va patriarxat
Qabila boshliqlari
rahbarlik qilgan
Qabilalarga 
harbiy sarkardalar 
boshchilik qilgan
Ilk davlatchilikka 
o‘tish uchun zamin 
yaratilgan