ҚЎшилган қиймат солиғи самарадорлиги кўрсаткичлари: Ўзбекистондаги ҳолат таҳлили

 

---

“Халқаро молия ва ҳисоб” илмий журнали. №4, август, 2021 йил. ISSN: 2181-1016 
7 
Манба: ДСҚ маълумотлари асосида муаллиф томонидан шакллантирилди.
1-расм. ҚҚС тушуми кўрсаткичлари, 2000-2020 йй. 
2000-2020 йиллар оралиғида ҚҚСнинг жами солиқ тушумларидаги улуши 
ўртача 26 фоизни ва ЯИМга нисбати 5.6 фоизни ташкил этган. 
Гарчи ушбу кўрсаткичлар солиқ тизими ва ундаги ислоҳотларнинг ҚҚС 
тушуми билан умумий тенденцияга эгалигини кўрсатсада, ҚҚС тизимининг 
самарадорлик даражаси, унга таъсир этувчи омиллар ва уларнинг 
самарадорлик даражасини белгилашдаги ўрни (салмоғи) ҳақида батафсил 
маълумот бермайди. 
Шу сабабли Ўзбекистонда амалда бўлиб келаётган ҚҚС тизимини 
баҳолаш учун ҚҚС унумдорлиги, ҚҚСнинг мослашувчанлиги ва С-
самарадорлик кўрсаткичлари ҳолатини ўрганиш муҳимдир.
Ўзбекистондаги ҚҚС механизмининг унумдорлиги, яъни ҚҚС стандарт 
ставкаси ҳар бир фоиз пунктининг ЯИМга нисбатан йиғилувчанлик 
салоҳияти кўрсаткичи 2020 йилда 0.35 (35%)га тенг бўлиб, бу 2015 йилга 
нисбатан 0.1 коэффициентга яхшиланганини кўришшмиз мумкин (2-расмга 
қаранг). Аммо бу кўрсаткич Шарқий Осиё (0.5), Лотин Америкаси (0.44), 
Европа ва Марказий Осиё (0.4) мамлакатлари ҳамда дунё бўйича ўртача 
даражадан (0.38) паст ҳисобланади [10]. Бу эса, ўз навбатида, Ўзбекистонда 
ҚҚС механизмининг нисбатан заиф ишлаб чиқилганлиги (масалан, жуда кўп 
сонли имтиёзлар) ва (ёки) солиқ маъмурчилигининг кучсиз эканлигидан 
далолат беради.
ҚҚСнинг мослашувчанлик қобилияти таҳлилига асосан, яъни маълум бир 
давр оралиғида юз берадиган турли ташқи шоклар ва солиқ сиёсатидаги 
ўзгаришларга 
нисбатан 
ҚҚС 
механизмининг 
мослашувчанлигини 
(чидамлилиги) коэффициенти 2000-2020 йиллар оралиғида ўртача 0.94 га 
тенг бўлиб, 2007-2008 ва 2012-2014 йилларда, мос равишда, ўртача 1.4 ва 1.2 
коэффициентга кўтарилган (2-расмга қаранг). Бу, ўз навбатида, Ўзбекистон 
ҚҚС механизмининг инқироз (2007-2008 йй.) ва жадал иқтисодий ўсиш 
(2012-2014 йй.) даврларида юқори мослашувчанлик хусусиятига эга 
эканлигидан далолат беради.
 
20
20
20
20
15
24
24
29
30
23
6,8
5,1
5,3
5,2
5,4
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
35%
2000 йил
2005 йил
2010 йил
2015 йил
2020 йил
Солиқ ставкаси
ҚҚС (жами солиқ, %)
ҚҚС (ЯИМ, %)

---