Fayzulla boynazarov

UMAR XAYYOM
(G
 
‘iyosiddin A bulfath  Umar ibn Ibrohim)
(1040-1123)
Umar Xayyom jahonga mashhur ruboiy ustasidir. 
Nishopur shahri yaqinidagi qishloqda chodir to'quv- 
chi  oilasida  tugMladi.  O 'z  davrining  ilmli  kishisi 
Nasriddin Shayx Mansur qoMida taMim oladi. Aljabr, 
fizika, jo'g'rofiya, ilohiyot ilmini o'rganish bilan bir­
ga fors-arab tili adabiyotini ham mukammal o'zlash- 
tiradi.  Keyinchalik Balx,  Buxoro,  Samarqand,  Mak- 
kagacha boradi.
Uning  ilk asari  Balxda  «Hisobning qiyin  masa­
lalari» nomi  ostida kitob holiga keltiriladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Xayyomning shuhrati  tobora ortib boradi.  Buxoro  hokimi  Shamsul- 
mulk  (1068-1079)  shoirni  saroyga  taklif etadi.  Shamsulmulk  Umarni 
saroyda  izzat-hurmat  bilan  qabul  qilib,  ofctirgan  taxtining yonidan joy 
beradi.  Buxoroda katta obro‘ga ega bo‘lgan  Xayyomning dovrug‘i  Salju- 
qiylar davlatining poytaxti  Isfahonga yetib boradi. Shohning vaziri Nizo- 
mulmulk Xayyomni  taklif qilib,  saroydagi  obro‘li  ilm  ahllari  qatoridan 
joy  beradi.  Xayyom  umrining oxirida Nishopurga  kelib,  muttasil  ijod 
bilan mashg‘ul  bo‘ladi va shu yerda vafot etadi.
Uning «Muxtasar  fizika»,  «Borliq haqida  risola»,  «Borliq  va  burch 
haqida», «Risolai jabr», «Maqolat fi jabr val muqobala» («Algebra masa­
lalari  haqidagi  maqolalar»  (1069-1074),  «Risolatul  hokimil  Fozil 
G‘iyosiddin Abdulfath  Umar Ibn  Ibrohimul  Xayyomiy an-Nishopuriy  fil 
barahim alo masayilil jabr val muqobala» («Hakim va Ibrohim Xayyomiy 
Nishopuriyning  algebra  va  muqobala  masalalari  haqidagi  risolasi») va 
boshqa asarlari  mavjuddir.  Umar Xayyom shoir sifatida ham mashhurdir. 
Uning  ruboiylari  o ‘zi  yashagan  zamon  va  keyingi  davr  adabiyoti 
taraqqiyotiga  kuchli  ta’sir o‘tkazgan.  «Ko‘zanoma»  siklidagi  she’rlari 
jahon  bo‘ylab  keng tarqalgan.  «Navro‘znoma»  asarida  faqat  yangi  yil 
boshi  -  Navro‘zning  kirib kelishini  ta’riflab qolmay,  adabiyot  tarixi  va 
qoidalari  haqida  ham  muhim  fikrlami  aytib  o‘tgan.  Shoir  vafotidan 
so‘ng ruboiylari  to‘planib,  qaytadan  ko‘chirilib,  kitob  holiga  keltirildi. 
Ularning birida  (1207) 252 ta,  ikkinchisida (1254-1260)  172  ta ruboiy 
borligi aniqlangan.
Sharqshunos  olim  Shoislom  Shomuhammedovning ta’kidlashicha, 
«U  shoir  sifatida,  dastavval,  Yevropada  shuhrat  qozondi.  Ukrain 
sharqshunos  olimi  akademik A.  Krimskiy  Xayyomning  Eronda  shoir 
sifatida mashhur boMmaganini ta’kidlab o‘tgan edi:  «1913-yil  oktabrida 
men  bunga yana bir marta ishonch  hosil  qildim,  hozir (ya’ni  1914-15- 
yillarda-iS//. SA.)Eron tashqi  ishlar ministrligining xizmatchisi  boMmish 
Mirza  Hamid  u  vaqtda  (ya’ni  1913-yilda  -   Sh.Sh.)  Moskva  Davlat 
universitetida bilimini takomillashtirar edi. Eronda juda mukammal bilim 
olgan bu kishi menga chin ko‘nglidan e’tirof qilib, «hozirgi  forslar uning 
(Xayyomning -  Sh.Sh.) she’rlarini  o‘qiganlarida  uni  Xo‘ja Nasriddinga 
o‘xshagan  xushchaqchaq,  masxaraboz kishi  sifatida tasaw ur qiladilar. 
Hindistonda esa uni  avliyo-so‘fiy sanab, nashr etadilar, men to  «Eron va 
Eron  adabiyoti  tarixi» kitobini  rus tilida mutolaa qilmagunimcha,  Umar 
Xayyomning  ulug‘  olim,  teran  fikrli  faylasuf,  donishmand  ekanligini 
xayolimga ham keltirmagan edim, dedi».
Yevropa olimlari  Umar Xayyomning matematika,  fizika,  astronomi- 
yaga oid  asarlarini  uzoq  vaqt tahlil  qilib,  undan  ko‘p  narsa  olib,  ko‘p 
narsa o‘rganadilar. Saljuqiylar saltanatida shoir munajjim va tabib sifatida
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

faoliyat  yuritadi,  saroyning  eng  martabali  shoiri  sifatida  hurmat- 
e’tiborga loyiq  boMadi.
Umar Xayyom  Ibn Sinoni  o4z ustozi  deb ehtirom bilan tilga olgan va 
ustozning  tibbiyotga  oid  asarlari  umrining  oxirigacha  shoir qoMidan 
tushmagan.  Umar Xayyom  tabiblik  sir-sinoatini  ham  ustozidan  o‘rgan- 
ganini tan  oladi.
Umar  Xayyomning  zehni  nihoyatda  o‘tkir bo'lgan,  o‘ziga yoqqan 
asami  bir bor o‘qisa bas, yod olib qo‘yaqolgan.  Buni  zamondoshlari  bir 
necha bor sinovdan  o‘tkazib,  hayratga tushishgan.
Umar  Xayyom  xudojo‘y  edi.  OMimi  oldidan  Qur’oni  karimdan  bir 
necha surani  o‘qib, Allohdan  qilgan  gunohlari  uchun  kechirim  so4rab, 
keyin jon  beradi.
G‘arb  ilm  ahli  Umar Xayyomning ruboiylarini  to‘plab,  «Koczacha» 
nomi  bilan  nashr ettiradi.  Shunga  asoslanib,  ayrim  G6arb  va,  hattoki, 
Sharq olimlari  uni  mayparast shoir deyishadi.  May haqida she’r yozgan 
shoirlarning hammasi  ham  mayparast boMavermaydi.  Umar  Xayyom­
ning may ichib, mast-alast holda yurganini hech kim ko‘rmagan va hech 
bir manbada qayd etilmagan.  Bundan tashqari, Sharq, xususan, tasavvuf 
she’riyatida  may  obrazining  ilohiylik,  o‘zdan  kechib,  komil  inson 
bo‘lish  bilan  bogMiq  ma’nosi  bor.  Shoir o‘zini  hayot  mashaqqatlari 
oldida juda  ojiz  his  etadi.  Gbam-qayg‘uga  botib,  nola qiladi.  May  shu 
qayg‘uni  unutish vositasidir.
Umar  Xayyomning  har  bir  misrasida o‘ziga  xos  falsafa yotganini 
sezish qiyin emas.