Hamroqulov xushbaxt sadriddinovich xalqaro moliya munosabatlari barqarorligini

XULOSA VA TAKLIFLAR 
O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  ―Valyuta  siyosatini  liberallashtirish 
bo‘yicha  birinchi  navbatdagi  chora-tadbirlar  to‘g‘risida‖
36
  gi  Farmoni,  avvalo, 
amaldagi  valyutani  tartibga  solish  tizimini  tubdan  isloh  qilish,  valyuta  siyosatini 
liberallashtirish,  barcha  tadbirkorlik  subyektlariga  tashqi  savdo  faoliyatini  amalga 
oshirishda teng sharoitlar yaratishga qaratilgan. 
O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  mazkur  Farmoni  qabul  qilinishiga 
mamlakatimiz  eksport  salohiyatini  oshirish,  ishbilarmonlik  va  investitsiya  muhitini 
yaxshilash,  xorijiy  investitsiyalarni  jalb  qilishga  to‘sqinlik  qilayotgan  qator 
muammo va kamchiliklar mavjudligi asosiy sabab bo‘ldi. 
Jumladan, valyutani tartibga solishga haddan ziyod ma‘muriy aralashuv, tashqi 
savdo  faoliyatini  amalga  oshirishda  iqtisodiyotning  ayrim  tarmoqlari  va  xo‘jalik 
yurituvchi  subyektlari  uchun  alohida  imtiyoz  va  preferensiyalar  mavjudligi 
oqibatida tadbirkorlik subyektlari o‘rtasida biznesni yuritishga doir teng bo‘lmagan 
shart-sharoitlar paydo bo‘ldi hamda parallel chet el valyutasi bozori va ayirboshlash 
kursi vujudga keldi. 
Valyuta kursi siyosatining tashqi savdoni rag‘batlantirishdagi rolining susayishi 
mahalliy  ishlab  chiqaruvchilar  tovar  va  xizmatlari  narxlarining  tashqi  va  ichki 
bozordagi raqobatdoshligini pasaytirdi. 
Mamlakatimizda  faqatgina  bozor  mexanizmlari  asosida  faoliyat  ko‘rsatadigan 
valyuta  bozorini  shakllantirish  barcha  banklarning  mijozlar  (yuridik  va  jismoniy 
shaxslar,  shu  jumladan,  yakka  tartibdagi  tadbirkorlar)  ehtiyojlarini  qondirish 
maqsadida chet el valyutasini sotib olish va sotish uchun valyuta birjasi savdolarida 
erkin  ishtirok  etishini,  shuningdek,  mijozlarning  chet  el  valyutasini  sotib  olish 
bo‘yicha  amaldagi  tartib  va  texnik  reglamentlariga  rioya  etgan  holda  o‘z  valyuta 
mablag‘larini hech qanday cheklovsiz tasarruf etishini taqozo etadi. Mazkur Farmon 
bilan yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan chet el valyutasi joriy xalqaro valyuta 
                                                           
36
 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 02.09.2017 yildagi PF-5177-sonli Farmoni 

---

94 
 
 
operatsiyalarini  amalga  oshirish  uchun  banklarda  erkin  sotib  olinishi  va  sotilishi 
kafolatlanadi. 
Xususan,  yuridik  shaxslar  o‘z  mablag‘larini  banklarda  joriy  xalqaro  valyuta 
operatsiyalarini, shu jumladan, tovar, ish va xizmatlar importi, foydani repatriatsiya 
qilish,  kreditlarni  qaytarish,  xizmat  safari  xarajatlarini  to‘lash  va  boshqa  savdo 
xarakteriga ega bo‘lmagan operatsiyalarni amalga oshirish uchun chet el valyutasiga 
cheklovlarsiz erkin konvertatsiya qilishlari mumkin. 
Ta‘kidlash  joizki,  joriy  xalqaro  operatsiyalar  bo‘yicha  to‘lovlarni  banklardagi 
hisobvaraqlar  orqali  amalga  oshirishda  xo‘jalik  yurituvchi  subyektlar  tomonidan 
bozor  kursida  chet  el  valyutasini  sotib  olish  imkoniyatining  yaratilishi  ―yashirin‖ 
iqtisodiyotning  qisqarishiga  va  pul  mablag‘larini  bank  aylanmasiga  jalb  qilishga 
xizmat qiladi. 
Jismoniy  shaxslar  ham  tijorat  banklarining  konversion  bo‘limlarida  chet  el 
valyutasini  erkin  sotib  olishi,  sotib  olingan  mablag‘larni xalqaro  to‘lov  kartalariga 
o‘tkazib,  ulardan  xorijda  hech  qanday  cheklovlarsiz,  shu  jumladan,  bank 
hisobvaraqlari orqali xorijda o‘qish, davolanish va boshqa maqsadlardagi to‘lovlar 
uchun  foydalanishi  mumkin.  Xalq  iste‘mol  tovarlarini  import  qilish  bilan 
shug‘ullanuvchi  yakka  tartibdagi  tadbirkorlar  banklardagi  hisobvaraqlarida  savdo 
tushumini  va  boshqa  daromadlarini  jamg‘arib  borgan  holda  keyinchalik  uni 
jismoniy  shaxslar  uchun  o‘rnatilgan  tartibda,  ya‘ni  sotib  olingan  valyuta 
mablag‘larini  xalqaro  to‘lov  kartalariga  o‘tkazish  va  chet  elda  cheklovlarsiz,  shu 
jumladan, tovarlarni import qilish uchun ishlatishi mumkin. 
Aholidan  naqd  chet  el  valyutasini  sotib  olish  tijorat  banklarining  barcha  filial 
va  minibanklari  tomonidan  cheklanmagan  miqdorda  va  sarsongarchiliksiz  amalga 
oshiriladi. 
Bundan  tashqari,  banklar  tomonidan  aholi  bilan  valyuta  ayirboshlash 
operatsiyalarini sifatli amalga oshirilishini ta‘minlash maqsadida: 

---

95 
 
 
jismoniy  shaxslar  tomonidan  chet  el  valyutasini  sotib  olish  va  sotish  tartibini 
soddalashtirish; 
bayram  va  dam  olish  kunlarida  valyuta  ayirboshlash  shoxobchalarining 
uzaytirilgan ish tartibini joriy qilish; 
tijorat banklarining filiallari va minibanklarida, ayniqsa, yirik savdo markazlari 
va bozorlarda qo‘shimcha valyuta ayirboshlash shoxobchalarini ochish; 
konversion bo‘limlar orqali chet el valyutasini sotishda olinadigan vositachilik 
haqi miqdorini imkon darajasida pasaytirish choralarini ko‘rish; 
xalqaro  to‘lov  kartalaridan  xorijda  foydalanishda  mavjud  barcha  cheklovlarni 
bekor qilish nazarda tutilgan. 
Shu  bilan  birga,  mahsulot  ishlab  chiqaruvchi  yakka  tartibdagi  tadbirkorlar  va 
fermer xo‘jaliklarining eksport faoliyatini rag‘batlantirish maqsadida ularga chet el 
valyutasidagi  daromadlarini  o‘z  xohishiga  ko‘ra  erkin  tasarruf  etish,  bunda  bank 
hisobvaraqlaridan naqd chet el valyutasini echib olishgacha bo‘lgan huquq beriladi. 
Keyingi  yillarda  eksportchilarni  rag‘batlantirish  uchun  ko‘plab  ishlar  amalga 
oshirildi,  ularga  soliqlar  va  boshqa  majburiy  to‘lovlar  bo‘yicha  ko‘plab  imtiyozlar 
berildi,  eksport  faoliyatini  tashkil  etish  bo‘yicha  qator  tartibotlar  bekor  qilindi. 
Eksport  borasida  mavjud  imtiyozlarga  qaramasdan  valyuta  tushumini  majburiy 
sotish  talabi  eksportni  yanada  rag‘batlantirish  yo‘lida  asosiy  to‘siq  bo‘lib, 
eksportchilar o‘z valyuta tushumini to‘liq tasarruf etish imkoniyatiga ega emas edi, 
bu  esa  eksportni  qo‘llab-quvvatlash  borasida  amalga  oshirilayotgan  siyosatga  mos 
kelmaydi. 
Endilikda  tovarlar  (ish,  xizmatlar)  eksportidan  tushgan  valyuta  tushumini 
majburiy sotish tartibi mulkchilik shakli yoki eksport qilinayotgan mahsulot turidan 
qat‘iy nazar, barcha eksportchi tashkilotlar uchun butunlay bekor qilindi. 
Bozor  tamoyillari  asosida  valyuta  resurslari  oqimining  samaradorligini 
oshirish,  xorijiy  investitsiyalarni  jalb  qilish  uchun  qulay  investitsiya  va 
ishbilarmonlik  muhitini  shakllantirish,  shuningdek,  tashqi  savdoda  valyuta 
siyosatining  rag‘batlantiruvchi  rolini  oshirish  maqsadida  milliy  valyutaning  xorijiy 

---

96 
 
 
valyutaga  nisbatan  ayirboshlash  kursi  faqatgina  valyuta  birjasining  banklararo 
elektron  savdolarida  valyutaga  bo‘lgan  talab  va  taklifdan  kelib  chiqqan  holda 
belgilanadi. 
Bunda  ayirboshlash  kursini  bozor  mexanizmlari  asosida  shakllantirish 
maqsadida  banklararo  savdolarda  Markaziy  bankning  ishtiroki  kamaytiriladi. 
Alohida  hollarda  Markaziy  bank  ayirboshlash  kursining  haddan  ortiq  tebranishini 
bartaraf etish uchun xorijiy valyutani sotish yoki sotib olish operatsiyalarini amalga 
oshirishi mumkin. 
Ayirboshlash  kursini  egiluvchan  holda  tartibga  solish  respublikaga  keladigan 
barcha  valyuta  resurslari  (eksport  tushumi,  transchegaraviy  pul  o‘tkazmalari  va 
boshqalar)  oqimining  rasmiy  bozorga  kelib  tushishi  orqali  chet  el  valyutasiga 
bo‘lgan  jami  talab  va  taklif  mutanosibligini  ta‘minlash  va  oltin-valyuta  zaxiralari 
hajmlarini avvalgidek yuqori darajada saqlab qolish imkonini beradi. 
Ta‘kidlash  joizki,  xorijiy  valyutani  erkin  sotib  olish  va  sotish  imkoniyati  va 
milliy  valyuta  ayirboshlash  kursini  bozor  mexanizmlaridan  foydalangan  holda 
belgilash  mamlakatimizda  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlarning  ichki  va  tashqi 
bozordagi 
raqobatdoshligi 
va 
rentabelligini 
oshirish 
bilan 
bir 
qatorda 
mamlakatimizda  investitsiya  va  ishbilarmonlik  muhitini  yaxshilash,  to‘g‘ridan 
to‘g‘rixorijiy investitsiyalarni ko‘paytirish, xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan 
yangi texnologiyalar va bilimlarni jalb qilish, eksport imkoniyatlarini kengaytirishga 
xizmat qiladi. 
Bundan 
tashqari, 
ayirboshlash 
kursining 
liberallashtirilishi 
eksport 
imkoniyatlarini  oshirishda  kuchli  rag‘batlantiruvchi  omil  bo‘lib,  bu  noan‘anaviy 
soha  va  tarmoqlarda  eksport  hajmining  ortishiga  ko‘maklashadi  va  ayirboshlash 
kursiga  ta‘sirchan  tovar  eksportchilarining  moliyaviy  holatini  nafaqat  eksport 
hajmining oshishi, balki olingan daromadlarni  milliy  valyutaga  qayta  hisoblaganda 
vujudga keladigan foyda hisobidan ham tubdan yaxshilaydi. 
Valyuta  siyosatini  isloh  qilishga  O‘zbekiston  Respublikasini  yanada 
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasini amalga oshirishdagi birinchi zaruriy 

---

97 
 
 
qadam sifatida qaralmoqda va islohotlarning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan pul-kredit, 
soliq-budjet va iqtisodiy siyosatning boshqa sohalarida amalga oshirilayotgan sa‘y-
harakatlarning samarali muvofiqlashtirilishiga bog‘liq.. 
Ayirboshlash  kursi  barqarorligini  ta‘minlashda  pul-kredit  ko‘rsatkichlarining 
o‘zgarishi  hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega  ekanligini  inobatga  olgan  holda,  Markaziy 
bankka  monetar  instrumentlardan  faol  va  keng  ravishda  foydalanish  orqali  milliy 
valyutaning barqarorligini va inflyatsiyaning past darajada bo‘lishini ta‘minlash, pul 
massasi  haddan  ziyod  va  asoslanmagan  holda  o‘sishining  oldini  olish,  davlat 
xarajatlari  va  daromadlarining  mutanosibligini  ta‘minlashga  qaratilgan  qat‘iy 
monetar siyosat yuritish vazifasi yuklatilgan. 
Valyuta  siyosatini  liberallashtirish  sharoitida  bank  tizimi  barqarorligini 
ta‘minlash  borasida  vujudga  kelishi  mumkin  bo‘lgan  xatarlarni  nazorat  qilish 
alohida ahamiyat kasb etadi. 
Bank  tizimining  barqarorligi  nafaqat  mijozlarning  xorijiy  valyutaga  bo‘lgan 
talabini  qondirish  nuqtai  nazaridan,  balki  kredit  portfeli,  depozit  bazasi  va 
ko‘rsatilayotgan  xizmatlar  tarkibida  kutilayotgan  sifatli  o‘zgarishlar  nuqtai 
nazaridan ham muhimdir. 
Shu  munosabat  bilan  bank  tizimining  barqarorligi  tijorat  banklarining 
kapitallashuv  darajasini  saqlash,  prudensial  nazoratni  kuchaytirish,  shuningdek, 
valyuta  siyosatini  liberallashtirishning  sodir  bo‘lishi  mumkin  bo‘lgan  salbiy 
oqibatlarining  oldini  olishga  qaratilgan  chora-tadbirlarni  amalga  oshirish  orqali 
ta‘minlanadi. 
Davlat  tomonidan  qo‘llab-quvvatlashning  dastlabki  bosqichi  sifatida  davlat 
banklarining  ustav  kapitaliga  655  million  AQSh  dollari  miqdorida  mablag‘ 
kiritilganini  ta‘kidlash  joiz.  Banklarning  likvidligini  ta‘minlash  uchun  ularga  qayta 
moliyalashtirish kreditlarini berish mexanizmi joriy qilindi. 
Xalqaro valyuta fondining baholariga ko‘ra, valyuta siyosatini  liberallashtirish 
o‘rta  va  uzoq  muddatli  istiqbolda  ish  o‘rinlari  yaratish  va  iqtisodiyotning  o‘sish 
sur‘atlariga sezilarli ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi. 

---

98 
 
 
Amalga  oshirilayotgan  islohotlarning  qisqa  muddatli  istiqbolda  aholining 
ijtimoiy  ko‘makka  muhtoj  qatlamlariga  nisbatan  vujudga  kelishi  mumkin  bo‘lgan 
salbiy oqibatlarini yumshatish maqsadida aniq manzilli va shaffof ijtimoiy nafaqa va 
subsidiyalar  joriy  etish,  kasanachilikka,  tomorqa  yer  maydonlaridan  samarali 
foydalanishga  keng  jalb  qilish  orqali  ularning  bandligini  ta‘minlash,  shuningdek, 
kam ta‘minlangan oilalarning turmush sharoitlarini imtiyozli mikrokreditlar ajratish 
orqali yaxshilash kabi chora-tadbirlarni amalga oshirish ko‘zda tutilgan. 
Band  bo‘lmagan  aholini  ijtimoiy  qo‘llab-quvvatlashning  ularni  haq 
to‘lanadigan  jamoat  ishlariga  jalb  qilish,  jumladan,  uy-joy  fondi  obyektlari  va  uy-
joy  kommunal  infratuzilmasi,  ko‘chalar,  yo‘llar,  mahallalar  hududlari,  ijtimoiy-
madaniy  ahamiyatdagi  obyektlar,  irrigatsiya  tarmoqlarini  obodonlashtirish  va 
ta‘mirlash,  shuningdek,  mavsumiy  qishloq  xo‘jaligi  ishlari  va  imkoniyati 
cheklangan shaxslarga yordam berishga jalb qilish ko‘zda tutilgan yangi mexanizmi 
joriy qilinayotganini qayd etish lozim. 
Valyuta  ayirboshlash  kursini  liberallashtirishning  tovar  va  xizmatlar,  ayniqsa, 
xalq  iste‘moli  tovarlariga  ichki  narx-navoning  shakllanishiga  ta‘sirini  kamaytirish 
maqsadida  amaldagi  bojxona  me‘yorlari  va  to‘lovlari  stavkalarini  tubdan  qayta 
ko‘rib chiqish vazifasi belgilandi. 
Bundan  tashqari,  ijtimoiy  ahamiyatga  ega  oziq-ovqat  tovarlarining  asosiy 
turlariga  narx-navoni  monitoring  va  nazorat  qilish  Respublika  va  doimiy  faoliyat 
yuritadigan  hududiy  komissiyalarga  narxlarning  barqarorligini  va  bozorlarning 
iste‘mol tovarlari bilan tezkor to‘ldirilishini ta‘minlash vazifasi topshirildi. 
Bundan  tashqari,  tovar  va  xizmatlar  narxini  chet  el  valyutasida  o‘rnatish 
holatlari  ham  Markaziy  bank  rasmiy  kursi  o‘zgarishi  oqibatida  narxlarning  milliy 
valyutaga hisoblanganda asossiz ravishda oshishiga olib kelayotgan edi. 
Bundan buyon  respublika hududida barcha  tovarlar va xizmatlar  uchun hisob-
kitoblar  va  to‘lovlar,  davlat  bojlarining  undirilishi,  tovar  va  xizmatlar  narxlarining 
belgilanishi faqat milliy valyutada amalga oshiriladi. 

---

99 
 
 
Tadbirkorlik  faoliyatining  rivojlanishiga  qulay  sharoitlar  yaratish  maqsadida 
mazkur  Farmon  bilan  chet  el  valyutasida  ajratilgan  kreditlarni  bankning  kredit 
siyosati  va  tomonlarning  kelishuvi  asosida  milliy  yoki  chet  el  valyutasida 
qaytarilishiga ruxsat berildi. 
Valyuta  bozorini  liberallashtirish  jarayonida  davlat  iqtisodiy  siyosatining 
mazkur  Farmonda  belgilangan  ustuvor  yo‘nalishlarining  to‘liq  ijrosi  ta‘minlanishi 
barcha  tashqi  savdo  faoliyati  qatnashchilariga  teng  sharoit  yaratadi  hamda 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
milliy 
valyutasining 
mavqeini 
kuchaytiradi, 
mamlakatimiz  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishini  jadallashtirishga,  aholi  bandligini 
ta‘minlash va turmush darajasini oshirishga xizmat qiladi.