A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

Sharq 
mamlakatlari xalqlari, shuningdek Movarounnahr xalqlari tarixini 
o ‘iganishda 
uning birinchi 
asari 
“Al-komil  fi-t-tarix”  katta  ahamiyat 
kasb  etadi.
“Al-komil  fi-t-tarix ”  asari  o 'n   ikki  jilddan  iborat  b o ’lib,  unda
156

---

oning  “yaratilishi”dan  to  1231-yilga  qadar  Sharq  mamlakatlarida 
b o 'lib  
o'tgan  ijtimoiy-siyosiy  voqealar  yilma-yil,  xronologik,  ya’ni  davr 
tartibida 
bayon  etib  beriladi.
A sard a 
ko'pgina  qimmatli  m anbalar,  xususan  Tabariy  hamda  as- 
S allom iyning 
bizgacha  yetib  kelmagan  “ Kitob  fi  axbor vuloti  Xuroson” 
r X u r o s o n  
hukmdorlari  haqida  axborot  beruvchi  kitob”)  kabi  qimmatli 
asarlardan 
keng  foydalanilgan.
“A l-k o m il 
fi-t-tarix” ning  birinchi  qismi  (I—IV  jildlari)  olamning 
“y arat
iiishi”dan to 931-yilgacha bo'lib o 'tgan voqealar bayonidan  iborat. 
Bular  a w a l 
yashab  o'tgan  olimlar  Balazuriy,  Tabariy,  Ibn  Miskavayx, 
as-Sulam iy 
va boshqalaming asarlariga tayanib yozilgan.  Lekin, bu qismda 
ham   k o 'p  
hollarda asosiy manbalarda uchramaydigan muhim va qimmatli 
m a’lu m o tla r 
bor.
M asalan, 
751 -yili Talas daryosi bo'yida arab va Movarounnahr qo'shinlari 
bilan  X itoy 
armiyasi o'rtasida bo'lib o'tgan jang va unda ko'p  minglik xitoy 
qo'shinining 
tor-m or etilishi  haqidagi  m a’lumot  shular jumlasidandir.
Undan  tashqari,  as-Sallomiy  va  uning  muhim  tarixiy  asari  haqida 
ma’lumot  Ibn  al-Asir tufayligina  bizgacha  yetib  kelgan.
A sam in g   V II
—X I
I 
jildlari  mustaqil,  alohida  ahamiyatga  ega  bo'lib, 
924 —1 2 3 1 -y illa r  o ra s id a   S h a rq   m a m la k a tla r id a ,  s h u n in g d e k  
M o v aro u n n ah rd a 
bo'lib  o'tgan  voqealami  o 'z  ichiga  oladi  va,  asosan 
q o 'ly o z m a  
manbalar,  shuningdek  tarixni  yaxshi  bilgan  kishilar  bergan 
ax b o ro tlar 
hamda  muallifning  shaxsiy  kuzatishlari  davomida  to'plagan 
boy  va  faktik 
material  asosida  yozilgan.
“A l-kom il  f i- t- ta r ix ”  asarin in g ,  ayniqsa  m o 'g 'u lla r   istilosiga 
bag'ishlangan XII jildi alohida ahamiyatga ega va  M ovarounnahr hamda 
Sharq mamlakatlarining XIII asming birinchi choragidagi  ijtimoiy-siyosiy 
tarixini  o'iganishda  asosiy  manba  vazifasini  o'taydi.
Kitobning to'la  matni  ikki  marta  (1851-1876-yillarda va  1901)  chop 
etilgan. Ayrim  parchalami  ms tiliga  N.A.Mednikov,  A.E.Krimskiy,  B.A. 
Ahmedov  taijima  qilganlar.
Asar Xivada to'liq holda o'zbek tiliga  Muhammad  Rahim soniy (1863— 
1910)  davrida  Nurillo  Muftiy,  M uhammad  Sharif oxund  va  boshqalar 
tomonidan  taijima  qilingan  bo'lib,  Toshkentdagi  Abu  Rayhon  Beruniy 
nomidagi  Sharqshunoslik  instituti  xazinasida  o 'n   uchta  m o 'ta b a r 
qo lyozmalari  saqlanmoqda.