Microsoft Word 03 Kishlok xujaligida buxalteriya xisobi va solikka tortish \

3.4. Buxgalteriya hisobining schotlari va ularning tuzilishi: aktiv va passiv schotlar 

 

Ma'lum bo‘ldiki, balans xo‘jalik mablag‘lari va ularning tashkil topish manbalarini ma'lum 

sanaga, umumlashtirilgan tasnifiy guruhlar bo‘yicha tavsiflar ekan. Lekin, korxona moliya-xo‘jalik 

faoliyatini boshqarish va biznes-reja hamda shartnomalarning bajarilishini nazorat qilish uchun har 

bir mablag‘ning mavjudligi va harakati, har bir korxona bilan hisob-kitoblar ahvoli, ayrim mablag‘ 

manbalarining o‘zgarishi va boshqalar to‘g‘risida kundalik ma’lumotlar kyerak. Shuningdek, faqat 

natijalarnigina  emas,  balki  xo‘jalik  jarayonlarini  ham  tavsiflaydigan  ma’lumotlar  zarur.  Bunday 

ma’lumotlarga xo‘jalik muomalalarini, ularning xususiyatlariga ko‘ra hisobga olgan holda aks ettirib 

borish yo‘li bilan ega bo‘lish mumkin. Xo‘jalik muomalalarini joriy tartibda aks ettirish va guruhlash 

uchun buxgalteriya hisobining schotlaridan foydalaniladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Guruhlash iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra bir xil xo‘jalik mablag‘lari, mablag‘lar manbalari va 

xo‘jalik muomalalari uchun alohida schot ochish bilan ta'minlanadi.  

Schot buxgalteriya hisobi obektlarini identifikatsiyalashga imkon yaratadigan maxsus belgi 

hisoblanadi. Shuning uchun har bir schotga, unda hisobga olinadigan obektga mos keladigan nom va 

xos raqam (kod) belgisi beriladi (1-ilovaga qarang). Schotlar xo‘jalik mablag‘lari, ularning vujudga 

kelish  manbalari  va  xo‘jalik  jarayonlarining  har  bir  turi  uchun  buxgalteriya  hisobi  obektlarining 

turkumlanishiga muvofiq ochiladi. Masalan, «Bino, inshootlar va uzatgich moslamalar», «Mashina 

va uskunalar»,  «Xom-ashyo va Materiallar»,  «Patentlar, litsenziyalar va nou-xou»,  «Asosiy ishlab 

chiqarish», «Hisob-kitob schoti» va h.k. 

Buxgalteriya  hisobining  schotlari  ikki  tomonli  jadval  shakliga  ega  bo‘lib,  chap  tomoni  – 

«debet», o‘ng tomoni – «kredit» deb ataladi. «Debet» va «kredit» atamalari lotincha bo‘lib, aynan 

tarjimasi debet – “u qarzdor” va credit – «u ishonadi» degan ma'noni bildiradi. 

Mablag‘larning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra ikki guruhga: 1) Tarkibi, joylanishi va ishlatilishi 

bo‘yicha; 2) Tashkil topish manbalari va maqsadli tayinlanishi bo‘yicha bo‘linishidan kelib chiqqan 

holda schotlar ham, aktiv va passiv schotlarga bo‘linadi. Aktiv schotlarda xo‘jalik mablag‘larining 

mavjudligi  va  harakati  (ko‘payishi,  kamayishi)  aks  ettiriladi.  Aktiv  schotlarning  qoldiqlari  debet 

tomonida yoziladi. Aktiv schotlar balans aktividagi moddalarga asosan ochiladi: