Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги бухоро вилоят ҳокимлиги халқ таълими бошқармаси бухоро вилоят халқ таълими ходимларини қайта

O`QUVCHILARNING TASAVVURINI BOYITISH VA FIKRLASH QOBILIYATLARINI 
RIVOJLANTIRISHDA ZAMONAVIY PEDAGOGIK VA AXBOROT- 
KOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI 
Ganiyeva S. – Navoiy shahridagi 12-davlat umumta’lim maktabi o`qituvchisi 
Ijtimoiy fanlar va til adabiyot ta’limida zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalaridan foydalanishda o`quvchilarning mushohadasi, ko`nikmasi, shaxsiy iqtidori, imidji 
inobatga olinishi lozim. Til va adabiyot fanida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo`llash 
ancha muammoli hol. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya berishning asosiy shakli dars. Dars jarayonida 
o`quvchilarning nafaqat bilimi boyitiladi, savodxonligi oshiriladi, shu bilan birga dunyoqarashi 
kengaytiriladi, axloqiy fazilatlari va tushunchalari orttiriladi. Xususan, adabiyot darslarida har bir 
o`quvchiga o`ziga xos individual yondashish, ularda mantiqiy fikrlashni rivojlantirish va estetik 
tarbiya berish asosiy vazifa hisoblanadi. Bunda an’anaviy metodlar bilan bir qatorda zamonaviy 
pedagogik va axborot-texnologiyalaridan foydalanish yaxshi natija beradi. Zamonaviy pedagogik 
hamda axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan darslarda samarali foydalanishda, avvalo, bu 
kabi texnologiyalarni mazmun-mohiyatini anglash talab etiladi. Albatta, zamonaviy o`qituvchi 
ta’lim-tarbiya jarayonida ulardan foydalana bilishi va to`g`ri amalga oshira olishi lozim. Zamonaviy 
pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining ta’lim maqsadini amalga oshirishdagi 
o`rni va rolini bilish hamda ularni fanlar bo`yicha qo`llash prinsipiga ega bo`lish ham zamonaviy 
o`qituvchi oldida turgan asosiy vazifalardandir.
Bugungi kun ta’limida o`quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantirishda, 
ularda erkin fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish, hissiyotlarni boshqara olish, voqelikka munosabat 

---

154 
bildira olish, tanqidiy va ijodiy fikr yuritishning rivojlanishiga zamin yaratadigan vosita ham 
zamonaviy pedagogik hamda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bo`lib qolmoqda. Xususan, 
zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan hamohang tarzda foydalanish 
orqali o`quvchilarning tasavvurini boyitish, mustaqil fikrlash, ijodiy tafakkurni rivojlantirish, nutqiy 
mahoratni shakllantirishga imkoniyat yaratiladi. Biz, pedagoglar bugungi kunda ta’lim sifat-
samaradorligini yanada oshirish, ilg`or pedagogik texnologiyalar asosida dars mashg`ulotlarini 
mazmunli va sifatli tashkil etish, o`quvchilarning dars jarayonida faolligini oshirish va mustaqil fikr 
bilan munosabat bildira olish qobiliyatini rivojlantirishga diqqatimizni qaratishimiz lozim.
Quyidagi tavsiyamizda “Nuqtayi nazaring bo`lsin” usuli orqali 6-sinf “Adabiyot” darsligida 
1 soatga mo`ljallab berilgan O`tkir Hoshimovning “Urushning so`nggi qurboni” hikoyasi asosidagi 
darsni tashkil qilish, asar g`oyasini o`quvchilarga tushuntirish va ularning har birini o`z nuqtayi 
nazaridan kelib chiqib asar voqealarini mushohada qilishga undash mumkin. Bu usul orqali 
o`quvchilar muayyan muammo xususida o`z nuqtayi nazarini asosli dalillab, himoya qiladi. 
O`quvchilar dars jarayonida o`z fikrini o`zgartirish imkoniga ega bo`ladi. Muhimi, o`qituvchi barcha 
o`quvchilarni munozaraga jalb etadi. Dars jarayonida faol bo`lmagan o`quvchilar ham ochiqdan-
ochiq savollar usuli orqali munozarada ishtirok etishi mumkin. “Nuqtayi nazaring bo`lsin” usuli 
orqali o`quvchini bevosita adibning hayot yo`li, ijodiy ishlari, ma’naviy merosimizga qo`shgan ulkan 
hissalari bilan tanishtirishda adibning o`zidan, yor-u do`stlari tomonidan bayon etilgan video-
lavhalardan foydalanish, asardagi so`zlar o`quvchilar tomonidan emas, asar qahramonlari tilidan 
(oldindan diskka yozib olingan holda) o`quvchilarga eshittirish bilan darsni samarali tashkil etish 
mumkin. Bu texnologiya orqali o`quvchilarni ko`rganlari va eshitganlari asosida ishlashga va ular 
tafakkurining, fikrlash doirasining kengayishiga erishish mumkin.
O`quvchilar yozuvchi hayoti va ijodi, asar haqida o`qituvchining og`zaki bayoni bilan birga 
monitorda jonli video-lavhalarni tomosha qilish orqali ma’lumot olsa, mavzu yuzasidan yanada 
ko`proq tasavvurga ega bo`ladi. Tasavvur esa o`z-o`zidan fikrlashga, mushohada qilishga undaydi. 
Bu usulda barcha o`quvchilar diqqatini dars jarayoniga jalb etish mumkin. O`qituvchi o`z navbatida 
video-lavhalarni izohlab, mushohadali fikrlarni eshitib, o`quvchilar fikrini xulosalab boradi.
“Nuqtayi nazaring bo`lsin” usulini o`tkazish. O`qituvchi sinfning to`rt burchagiga yoki 
sinfning ma’lum ochiq makoniga to`rtta tablichka osib qo`yadi. Ixtiyoriy ravishda oltita o`quvchi 
tanlab olinadi. Qolgan o`quvchilarga o`z joyida o`tirib, barcha fikrlarni tahlil qilib, yozma shaklda 
qisqa maxsus kartochkalarga qayd etib borishlari topshiriladi. 
O`yinni boshlashdan oldin o`qituvchi yo`l-yo`rig`i: 
1) Ta’kidlov o`qib bеrilganidan kеyin o`quvchilar o`z fikriga muvofiq tablichkalar yonidan 
joy egallashi; 
2) O`quvchilar o`z nuqtai nazarini asosli dalillab bеrishga shay turishi;
3) Agar o`quvchilar muammoga nuqtai nazarini o`zgartirishga undovchi asosli dalilni eshitsa, 
o`z o`rnini almashtirishi mumkin;
4) Ishtirokchilar sinfdoshlari ta’kidlariga o`z fikrini bayon etishga shay turishi lozim.
5) O`yinda ishtirok etmayotgan o`quvchilarga quyidagicha topshiriqlar bеriladi: 
– eng ahamiyatli ta’kidlovlarni yozib borish; 
– o`yin jarayonida o`z o`rnini o`zgartirmagan o`quvchilarni yozib borish; 
– eng asosli dalillab bеrilgan javoblarni yozib borish. 
O`qituvchi o`quvchilar diqqatini asar boshlanishidagi bo`g`iq tasvirga qaratadi. Nega 
Shoikrom xomush? Nega bahor kelsa ham sandal olib tashlanmagan? Shinni dog`i tekkan quroq 
dasturxon, go`jadan bo`shagan sopol tovoq, bandi kuygan yog`och qoshiq sizda qanday taassurot 
qoldirdi. Asar qahramoni nega bularga qo`l siltadi? O`zingizni Shoikrom o`rnida tasavvur qilib 
ko`ring? Shoikromning ko`ngli g`ashligi, diqqinafas holatiga nima sabab bo`lyapti deb o`ylaysiz? 
O`quvchilar savollarga javob berayotganda beixtiyor o`zlarining holatiga ham diqqat qaratadi. 
Masalan, o`quvchilarda “Tozalikka e’tibor berish kerak” degan fikr tug`iladi va Shoikrom holatiga 
munosabat bildiradi.
Savol: Urush odamlarni o`zgartirib yuborganini hikoya qahramonlari so`zlari orqali 
tushuntiring va o`z nuqtayi nazaringizni bildiring? Masalan: 

---

155 
1) 
“Ziqna bo`lmay o`l! – deb o`yladi xotinini so`kib. – Azaldan qurumsoq edi, zamon 
og`irlashgandan buyon battar bo`ldi” (Shoikromning so`zlari. 148-bet.)
2) 
“Yo`q, bolam, ovqat kerakmas, -dedi Umri xola shoshilib. –Xayol surib yotib uyqum 
ochib ketdi… Payshanba kuni Komil tayibning uyiga boruvdim. Har kuni nahorga bir kosadan qo`y 
suti ichsa, dard ko`rmaganday bo`lib ketadi, dedi” (Umri xola. 149-bet). 
3) 
“Nega menga o`dag`aylaysiz? –Xadicha tovoqni qoshiqqa urib, yig`lamsiradi. –Nima, 
meniyam Ilhom samovarchining xotiniday so`yib ketsinmidi? Siz kechalari smenada bo`lsangiz. Men 
uchta jo`ja bilan jonimni hovuchlab o`tirganim yetmaydimi!?” (Xadicha. 150-151-betlar). 
4) 
“Shu kunda yana o`gri oralab qoldi…Qulupnay qizarmasdan bitta qo`ymay terib 
ketishyapti” (Xadicha. 151-bet). 
5) 
“Menga desa otib yubormaydimi? Harna bitta xaromxo`rni o`ldirganim. Bittasi o`lsa, 
boshqalari adabini yeydi” (Shoikrom. 153-bet). 
6) 
“Sut ichmay zahar ichsam bo`masmidi!? Kechayam aytuvdim, ko`nmadilar. 
Qulupnayga sut alishadi, dedilar” (Shone’mat. 155-bet).
Savol: Shoikromni qotillikka undagan, ko`rinmas og`ridan o`ch olishga majbur qilgan, 
oqibatda o`z onasining o`limiga sabab bo`lgan narsa nima? Shoikromning xayolidan o`tgan 
“Vijdonsizlar! Odamlarning boshiga kulfat tushganidan foydalanib qoladiganlarni qirish kerak”, 
“Menga desa otib tashlamaydimi?” kabi fikrlarni kim qanday izohlaydi?